Maskarady Cindy Sherman

Re­tro­spek­ty­wę prac Cin­dy Sher­man w no­wo­jor­skim Mu­seum of Mo­dern Art traf­nie otwar­to w dniu roz­da­nia Osca­rów. Hol­ly­wo­od pro­du­ku­je ob­ra­zy, przez któ­re ko­bie­ty fil­tru­ją rze­czy­wi­stość i wy­twa­rza­ją so­bie po­zor­ne oso­bo­wo­ści. A ona de­ma­sku­je fałsz tych kre­acji na za­in­sce­ni­zo­wa­nych zdję­ciach sa­mej sie­bie.

Za­czę­ła dro­gę do sła­wy se­rią rze­ko­mych fo­to­sów fil­mo­wych uka­zu­ją­cych ste­reo­ty­po­we ro­le ko­biet 35 lat te­mu. Po­ka­zy­wa­ła, jak dą­żąc do ide­ału uro­dy, da­ją się mal­tre­to­wać wy­mo­gom hau­te co­utu­re; jak na­gi­na­ją się do ero­tycz­nych ocze­ki­wań męż­czyzn; jak gro­te­sko­wo trzy­ma­ją się złu­dzeń mło­do­ści; jak roz­pacz­li­wie cho­wa­ją sta­rość  pod ma­ki­ja­żem i sym­bo­la­mi wy­so­kie­go sta­tu­su spo­łecz­ne­go.

Fe­mi­nizm nie mógł prze­pu­ścić ta­kiej grat­ki. Pro­fe­so­res­sy i pro­fe­so­ro­wie na­pi­sa­li o pra­cach Cin­dy Sher­man bi­blio­te­kę roz­praw. Ar­tyst­ka ma wię­cej zim­nej krwi, nie po­twier­dza hi­ste­rycz­nych cza­sem in­ter­pre­ta­cji, a opi­nie o swej twór­czo­ści trak­tu­je z dy­stan­sem. Sta­ła się kimś wię­cej niż bo­ha­ter­ką fe­mi­ni­zmu. Uzna­no ją w Ame­ry­ce za jed­ne­go z naj­waż­niej­szych ar­ty­stów współ­cze­snych w ogó­le, a nie tyl­ko ar­ty­stek, nie ogra­ni­cza­jąc się przy tym do wy­bra­ne­go ga­tun­ku, ja­kim jest fo­to­gra­fia: Sher­man za­li­cza­na jest do pan­te­onu wraz z Pi­cas­sem czy in­ny­mi mę­ski­mi mi­strza­mi.

Ce­ny, ja­kie osią­ga­ją jej pra­ce, po­twier­dza­ją tę jej po­zy­cję. Ko­lo­ro­wa fo­to­gra­fia „Unti­tled # 96" w for­ma­cie 61 na 121,9 cm z 1981 ro­ku osią­gnę­ła na au­kcji ce­nę 3,9 mi­lio­na do­la­rów. Wi­dać na niej roz­ma­rzo­ną dziew­czy­nę, w rę­ku trzy­ma wy­dar­te z ga­ze­ty ogło­sze­nie klu­bu sa­mot­nych serc. To Cin­dy, ma­ją­ca wte­dy 27 lat: tym ra­zem za­gra­ła ro­lę na­sto­lat­ki. Sher­man po­ja­wia się zresz­tą w pra­wie wszyst­kich swo­ich opu­bli­ko­wa­nych pra­cach, któ­rych jest już bli­sko 500: od 40 lat przy­bie­ra ko­lej­ne po­zy, za­kła­da ko­lej­ne ma­ski.

No­sze­nie ma­sek, wcie­la­nie się w róż­ne ro­le jest po­trze­bą ogól­no­ludz­ką. W Ame­ry­ce jed­nak po­trze­ba ta jest sil­niej­sza niż gdzie in­dziej i bar­dziej ma­ni­fe­stu­je się w za­cho­wa­niach ko­biet. W kra­ju imi­gran­tów „wy­my­śla­nie się na no­wo" nie jest prze­ja­wem ob­łu­dy, lecz przy­sto­so­wa­nia. Ko­bie­ty zmu­szo­ne oby­cza­jem do bier­ne­go za­bie­ga­nia o part­ne­rów upięk­sza­ją się i fał­szu­ją wi­ze­ru­nek. Jesz­cze nie­daw­no prze­wa­ga spo­łecz­na męż­czyzn uła­twia­ła zdo­by­cie part­ner­ki, dla­te­go mniej dba­li o for­mę. To, w du­żym uprosz­cze­niu, je­den z klu­czy do wie­lo­znacz­nej twór­czo­ści Cin­dy Sher­man.

Gdy ar­tyst­ka roz­po­czy­na­ła ka­rie­rę w po­ło­wie lat 70. se­rią „Fo­to­sy fil­mo­we bez ty­tu­łu", fe­mi­nizm bu­dził już świa­do­mość znie­wo­le­nia ko­biet przez ste­reo­ty­py. Sher­man na każ­dym ze zdjęć wy­stą­pi­ła w ro­li ko­ja­rzą­cej się z ty­pa­mi ko­bie­co­ści obec­ny­mi w ki­nie od lat 50. do 70. Te fo­to­sy bu­dzą ma­sę sko­ja­rzeń, ale nie przy­wo­łu­ją kon­kret­nych fil­mów czy ak­to­rek, lecz au­rę, styl. Są ko­pia­mi nie­ist­nie­ją­cych ory­gi­na­łów. To „si­mu­la­cra", jak fran­cu­ski teo­re­tyk Je­an Bo­udril­lard za­czął okre­ślać kil­ka lat póź­niej nie­au­ten­tycz­ną re­pre­zen­ta­cję rze­czy­wi­sto­ści w epo­ce prze­sy­ce­nia świa­ta ob­ra­za­mi.

Se­rię 70 skrom­nych zdjęć (ar­tyst­ka ce­lo­wo po­gor­szy­ła ich ja­kość tech­nicz­ną, aby wy­glą­da­ły jesz­cze bar­dziej tan­det­nie) Mu­seum of Mo­dern Art uzna­ło za „je­den z naj­waż­niej­szych ze­spo­łów dzieł wy­two­rzo­nych w XX wie­ku". Te fał­szy­we fo­to­sy w ża­den spo­sób nie są pięk­ne, ni­czym nie im­po­nu­ją, nie ma­ją na­wet ty­tu­łów, aby nie na­rzu­cać zna­cze­nia. W wy­obraź­ni wi­dza uru­cha­mia­ją jed­nak opo­wie­ści i żą­da­ją in­ter­pre­ta­cji. Au­tor­ka przy­mie­rza róż­ne sty­le ko­bie­co­ści od Bri­git­te Bar­dot przez Mo­ni­kę Vit­ti po An­nę Ma­gna­ni. Ich uro­dę po­dzi­wia­ło po­ko­le­nie ro­dzi­ców, Cin­dy za wszel­ką ce­nę chcia­ła się te­mu sprze­ci­wić. W jej in­ter­pre­ta­cji po­kry­te ma­ki­ja­żem i la­kie­rem do wło­sów lal­ki w sztyw­nych sta­ni­kach i na wy­so­kich ob­ca­sach ­za wszel­ką ce­nę ko­kie­to­wa­ły męż­czyzn.

Póź­niej­sza o kil­ka lat se­ria „Roz­kła­dów­ki", z któ­rej po­cho­dzi fo­to­gram sprze­da­ny za pra­wie 4 mi­lio­ny do­la­rów, wy­wo­ła­ła ko­lej­ną fa­lę in­ter­pre­ta­cji. To tu­zin zdjęć Cin­dy Sher­man w ro­lach róż­nych ko­biet prze­ży­wa­ją­cych uczu­cia wy­wo­ła­ne przez ich do­mnie­ma­nych part­ne­rów: ża­łość, ocze­ki­wa­nie, ból, tę­sk­no­tę. Zdję­cia zo­sta­ły tak ska­dro­wa­ne, że­by ko­bie­ty z tru­dem mie­ści­ły się w ra­mach, jak­by by­ło im za cia­sno w na­rzu­co­nej ro­li. Wra­że­nie po­tę­gu­je punkt wi­dze­nia z gó­ry pod­kre­śla­ją­cy mę­ską do­mi­na­cję fo­to­gra­fa – jest nim jed­nak au­tor­ka zdjęć. Fe­mi­nist­ki ocho­czo od­wo­ły­wa­ły się w in­ter­pre­ta­cjach tej se­rii do kon­cep­tu „mę­skie­go spoj­rze­nia". Obu­rze­nie kry­ty­ki wy­wo­ła­ło zwłasz­cza zdję­cie #93, przed­sta­wia­ją­ce dziew­czy­nę le­żą­cą na pod­ło­dze i na­cią­ga­ją­cą prze­ście­ra­dło na na­gie cia­ło. Ani chy­bi to ofia­ra gwał­tu – okrzyk­nę­ła kry­ty­ka. Au­tor­ka wy­ja­śni­ła, że mia­ła na my­śli ra­czej stan po prze­ba­lo­wa­nej no­cy, kie­dy o siód­mej ra­no bra­ku­je sił, że­by do­trzeć na łóż­ko. Po­ka­zu­je to, jak Sher­man bro­ni się przed za­mknię­ciem w teo­riach, któ­re usztyw­ni­ły­by jej wy­obraź­nię. Sko­ro uka­zu­je znie­wo­le­nie ko­biet przez oby­czaj i kul­tu­rę, nie po­zwa­la znie­wo­lić sie­bie sa­mej przez ide­olo­gię.