Najważniejszym newsem ostatnich dni dotyczącym gospodarki i rozwoju cywilizacyjnego naszego kraju nie są dane dotyczące niskiego wzrostu PKB ani wysokiego bezrobocia. Nie są nim nawet kłopoty z unijnym budżetem, który najpierw zatwierdzono, a potem zakwestionował go Parlament Europejski. To oczywiście istotne, czy będziemy kroić z panem premierem tort wart 300 miliardów euro (swoją drogą sam pomysł, by tak uczcić zakończenie szczytu UE, był co najmniej niezręczny), czy mniej. Ale nie to zdecyduje o tym, jaka będzie Polska przyszłości. Najważniejszym gospodarczym newsem ostatnich tygodni są bowiem wyniki badań Biblioteki Narodowej dotyczące czytelnictwa. Wyniki wstrząsające, nie waham się użyć tego słowa.
To, że Polacy czytają mało, wiadomo już od dawna, co najmniej od 20 lat. Kiedyś, kiedy jeszcze istniały inteligenckie snobizmy, a zatem za czasów słusznie minionego PRL, nawet jak nie czytali, to się tego wstydzili. Kupowali książki, by chwalić się przed nimi znajomym. Teraz nawet tego nie robią, nie widzą już potrzeby, by stwarzać pozory. I z otwartą przyłbicą mówią, że nie czytają i nie zamierzają czytać. Że mówią to ludzie niewykształceni – łatwiej zrozumieć, ale ci wykształceni też nie mają z tym problemu. A teraz garść danych: ponad 60 procent Polaków nie czyta żadnych książek. Nie tylko literatury, ale nawet poradników i podręczników. Absolutnie niczego. Co gorsza, niczego nie czyta aż 35 procent osób po studiach. Jak zdobyli wyższe wykształcenie i jaka jest jego jakość, aż strach myśleć, bo przecież ci ludzie mogą zajmować najwyższe stanowiska, przynajmniej teoretycznie są do tego przygotowani. I teraz najgorsze. Za czytelników, czyli tych, którzy czytają co najmniej siedem książek rocznie, można uznać raptem 11 procent Polaków, niewiele ponad 3 miliony. Jeszcze dziesięć lat temu było ich ponad dwa razy więcej!
Bo najgorszą wiadomością jest to, że wszystkie wskaźniki spadają z roku na rok. Co badanie, to gorzej. Jeszcze dziesięć lat temu po książki sięgało ponad 55 procent Polaków, a nie, jak dziś, 39. To tymi wskaźnikami, a nie notowaniami swojej partii, powinni się martwić rządzący, i może nawet by się zmartwili, gdyby cokolwiek poza własnymi sondażami czytali. Dobre wiadomości wynikające z najnowszych badań czytelnictwa są dwie: coraz więcej ludzi chodzi do bibliotek (co jest sukcesem ministra Bogdana Zdrojewskiego, który je doinwestował) oraz że książki czyta 62 procent nastolatków, co daje jakiś cień nadziei na przyszłość. Cień dość nikły, bo tendencja, jaką w naszym kraju można obserwować, jest oczywista. Otóż im Polacy bardziej się dorabiają – a przecież PKB naszego kraju mimo kryzysu rośnie – tym mniej czytają. Czyli w naszym kraju jest dokładnie na odwrót niż gdzie indziej, co jest prostą drogą do katastrofy cywilizacyjnej. Oczywiście, można powyższemu rozumowaniu zarzucić, że jest nielogiczne. Że skoro mniej czytamy, a mimo to się bogacimy, wszystko jest w porządku. Otóż nie jest. Bo owszem, jesteśmy coraz zamożniejsi, ale za pieniądze z Unii Europejskiej, które dostaliśmy do wydania po wejściu do niej. Czyli dzięki „brukselce", jak mawiają niektórzy politycy. Nie zapracowaliśmy na to. A przecież kiedyś, i to szybciej, niż się spodziewamy, "brukselki" zabraknie. I co wtedy?
Czesi czytają
Prawidłowość jest następująca: im bogatszy kraj, im szybciej się rozwija, im bardziej innowacyjną ma gospodarkę, tym więcej ludzie tam czytają. Zdarzają się, owszem, wyjątki, ale tylko w drugą stronę. Są mianowicie kraje niezbyt bogate, takie jak na przykład Czechy, gdzie procentowo czyta dwa razy tyle ludzi co u nas (ponad 80 procent badanych), a stutysięczne nakłady książek (mimo że jest to kraj z czterokrotnie mniejszą liczbą ludności niż Polska) sprzedaje regularnie spora grupa autorów. Czy u nas poza półpornograficznym chłamem E.L. James („50 twarzy Greya" i dwie kolejne części) jakieś książki sprzedały się w ostatnich latach w nakładzie półmilionowym, jak wynikałoby z proporcji, z porównania nas z Czechami? To pytanie retoryczne. Wszyscy wiemy, że nie. We Francji czy Wielkiej Brytanii laureaci najbardziej prestiżowych nagród (Goncourtów czy Bookera) sprzedają swoje bynajmniej nie popowe powieści w milionie egzemplarzy. U nas podobne wielkości nie istnieją. Jeśli książka wyróżniona Nike osiągnie nakład 100 tysięcy, wydawca i autor cieszą się, jakby trafili szóstkę w lotto. Ale i to się w zasadzie nie zdarza.
Bo niby kto miałby taką książkę kupić? W Wielkiej Brytanii według niedawnych badań kontakt z książką ma 96 procent obywateli, czyli w zasadzie wszyscy. W bogatych krajach skandynawskich ten odsetek wynosi około 70 procent. W Niemczech niewiele mniej, a kiedy we Francji poziom czytelnictwa (mierzony znacznie ostrzejszymi kryteriami niż u nas) spadł do około 60 procent, rząd uznał, że czas na wielki program promocji książki, bo kraj czeka katastrofa. Co w takim razie powiedzieć na 39 procent czytających? Chyba tylko, że u nas katastrofa już się dokonała. I nie można zrzucać winy na rządzących. Sprawa ma znacznie głębsze przyczyny. Nawet najlepsze pomysły ministra kultury (który wspiera promocję czytelnictwa) nie pomogą, jeśli Polacy nie zrozumieją, że poziom czytelnictwa jest miarą rozwoju cywilizacyjnego kraju, kwestią naszej tożsamości i perspektyw.
Czy bogaci czytają, bo się dorobili, czy też dorobili się, bo czytają – tej kwestii nie rozstrzygniemy. Jedno jest wszak pewne. Obywatele krajów zamożnych i tych, które uważamy za wzorzec ładu społecznego czy rozwoju, dużo czytają. Kilkukrotnie więcej niż my. I tyle samo razy więcej zarabiają. Książka jest fundamentem dobrobytu dla ludzi i społeczeństw.
Kapitał? Kulturowy
Francuski socjolog Pierre Bourdieu, który jako pierwszy opisał zjawisko kapitału kulturowego, dowiódł, że jego brak jest jedną z najważniejszych barier na drodze awansu społecznego. Co w sumie nie wydaje się jakoś bardzo zaskakujące. Przecież wszyscy wiemy, że aby osiągnąć życiowy sukces oraz prestiż społeczny, potrzebna jest nie tylko inteligencja, ale także wiedza i zaawansowane umiejętności, czyli tzw. kompetencje kulturowe. A te czerpiemy z edukacji, to znaczy z książek. To one uczą nas również władania językiem i objaśniają świat, a nierzadko dostarczają przeżyć estetycznych. Ten, kto nie czyta, choćby nie wiem, ile miał pieniędzy, prawie zawsze zostaje prostakiem, któremu, jak zwykło się u nas mawiać, „słoma z butów wychodzi".
To samo dotyczy całych społeczeństw. Te, które nie czytają, są na światowych salonach parweniuszami. Są tymi, którym inni narzucają wzorce kulturowe, bo sami nie są w stanie zaproponować niczego nowatorskiego i oryginalnego. Spójrzmy na siebie. Choćby na rzeczy wymierne, czyli na najbardziej prestiżowe nagrody międzynarodowe. Kiedy polscy twórcy dostawali je ostatnio? Prawie 20 lat temu. Nobla literackiego otrzymała wtedy Wisława Szymborska, a Krzysztof Kieślowski zbierał za swoje filmy wyróżnienia na najważniejszych festiwalach (Berlin, Wenecja). Od tego czasu nic. A przecież kilkanaście lat wcześniej były też Nobel dla Czesława Miłosza i Złota Palma w Cannes dla Andrzeja Wajdy. Czy w ostatnich dwóch dekadach można wskazać polskiego filmowca, który by odniósł wielki światowy sukces? Albo pisarza? Roman Polański czy Ryszard Kapuściński zabłysnęli w latach 60. i 70. Obaj – podobnie jak Szymborska, Wajda czy Kieślowski – dojrzewali w PRL, w kraju, gdzie dużo czytano i gdzie z powodu zdjęcia spektaklu wieszcza z afisza wybuchały strajki.
A przyglądając się popkulturze, spytajmy: czy dziś, gdy Polacy od dwóch dekad są częścią jej globalnego obiegu, jakiś twórca znad Wisły odniósł spektakularny sukces? Wtedy też takich nie było, ale z powodów politycznych. Niemen czy Ewa Demarczyk, śpiewający polskich poetów, koncertowali w paryskiej Olimpii i zachwycali publiczność na całym świecie. Na robienie kariery na Zachodzie po prostu im nie pozwolono. Nawet teatr, który jest dziś polskim towarem eksportowym, odnosił w tamtych czasach sukcesy nieporównywalne do dzisiejszych. Pozycji Jerzego Grotowskiego, wielkiego reformatora światowych scen, nie da się porównać z żadnym z żyjących dziś artystów na świecie poza Peterem Brookiem.
Nie ma w tym sumie nic dziwnego, to czysta statystyka. Jeśli czyta zdecydowana większość społeczeństwa i zdecydowana większość twórców inspiruje się literaturą własnego języka, większa jest szansa, że najbardziej utalentowani wybiorą działalność artystyczną. Dlatego kulturę i popkulturę najczęściej eksportują w świat Anglosasi. Tam dużo się czyta, co jest chyba w jakimś stopniu odległym w czasie efektem zamiłowania społeczeństw protestanckich do uważnej lektury Biblii.
