Imperium skrajności

Pisząc o rosyjskim imperium i rosyjskim imperializmie, Polak powinien przede wszystkim próbować pozbyć się polskiego kompleksu. Ten kompleks jest zrozumiały; kształtował się wieki. W efekcie Polacy często jednak cierpią na rusocentryczne widzenie świata. Państwo rządzone z Kremla wydaje im się najpotężniejszym tworem planety, największym zagrożeniem nie tylko dla ich kraju, ale w zasadzie dla co najmniej całego kontynentu.

Dla uprzytomnienia sobie, na jakie manowce może nas doprowadzić takie zawirowanie perspektywy, warto zapoznać się z sytuacją odwrotną – czyli taką, w której ktoś przez zarazem skrzywione i powiększające lusterko patrzy właśnie na nas. Przez takie zwierciadło spoglądali na nasze państwo wschodniogalicyjscy Ukraińcy w latach 20. i 30. Semen Petlura, który sam pochodził z Naddnieprza, a więc zaściankowe spojrzenie galicyjsko-wołyńskie było mu obce, wyśmiewał swoich rodaków ze Lwowa właśnie dlatego, że niemalże cały świat postrzegali przez pryzmat konfliktu ukraińsko-polskiego. Szydził, że są oni jak mysz z bajki Kryłowa, która uważała kota (czyli Polskę) za najpotężniejszego drapieżnika świata...

Dla galicyjskich Ukraińców takim kotem była Polska. Dla nas jest nim Rosja.

Poczyniwszy to zastrzeżenie, możemy już śmiało stwierdzić, że choć rosyjski imperializm nie jest ani najważniejszym, ani najgorszym zjawiskiem ani we Wszechświecie, ani nawet w całej Europie, to jednak jest czynnikiem, który w wielkim stopniu organizuje ten fragment kontynentu, w którym przyszło nam żyć. Dlatego warto mu się przyjrzeć.

A zwłaszcza warto się przyjrzeć kilku jego aspektom, które albo nie są w Polsce znane, albo odróżniają ten fenomen od pokrewnych mu innych imperializmów. Bo rzecz jasna, rosyjski imperializm nigdy nie był jedynym imperializmem. Niemniej jednak miał (i ma) szereg cech wyróżniających go z grona siostrzanych zjawisk.

Ruś taka się już zrodziła...

Pierwsza z tych cech – to wielka trudność w określeniu, skąd w ogóle się wziął? Bo inne imperializmy (przynajmniej w strefie europejskiej; określenia „imperializm" używam tu w znaczeniu potocznym, a nie wąskomarksistowskim) powstawały, gdy ich państwa-nosiciele zyskiwały cywilizacyjną przewagę. Gdy wysforowywały się na czołówkę w wyścigu technologiczno-wytwórczym (Anglia, XVII-wieczna Holandia, XIX-wieczne Niemcy). Albo gdy w inny sposób potrafiły zdobyć konkurencyjną przewagę, choćby w skali historycznie chwilowej (Hiszpania na skutek wielkich odkryć geograficznych).

Rosji nie można połączyć z żadnym z tych przykładów. Prowadziła ekspansję na wszystkich kierunkach; tylko na jednym z nich (wschodnim) możemy mówić o jej bezapelacyjnej cywilizacyjnej wyższości. Trudno też dostrzec jakieś inne źródła jej przewagi. Ot, po prostu to imperium pojawiło się, i już.

Ten brak dającej się określić przyczyny skłania wielu do stawiania (w różnej formie) tezy, iż imperium i Rosja to są po prostu pojęcia nierozłączne – że Rosja po prostu z definicji jest imperium.

Najradykalniej w tym kierunku poszedł chyba Lew Gumilow, rosyjski (wręcz: wielkoruski) niezwykle oryginalny historyk i etnolog. Ten syn Anny Achmatowej, wieloletni więzień stalinowskich łagrów i żołnierz Wielkiej Wojny Ojczyźnianej doszedł do wniosku, że charakter imperialny miała zawsze wręcz nawet nie Rosja, ale już dawna Ruś – bo od początku swojego istnienia przyłączała siłą lub na zasadzie umowy ludy niesłowiańskie.

W imperialnym powodzeniu Rusi, a potem Rosji kluczowym – zdaniem Gumilowa – czynnikiem była charakterystyczna dla Rosjan, a odróżniająca ich od innych narodów cecha, jaką ma być ich naturalna zdolność do szanowania kulturowej odrębności innych ludów.

Wielu Polaków żachnie się na takie twierdzenie, pamiętamy bowiem choćby XIX-wieczne próby rusyfikowania naszego kraju. Trzeba jednak stwierdzić, że w kilkusetletniej historii rosyjskiego imperium tego rodzaju działania były istotnie raczej wyjątkiem, a nie regułą.

Rosjanie potrafili niezwykle okrutnie (wręcz przekraczając granice ludobójstwa – przykład Czerkiesów) miażdżyć opór. Jednak najczęściej wobec tych, którzy albo już się nie opierali, albo nie opierali im się nigdy (jak wiele małych narodów wschodniej części Rosji europejskiej i Syberii) stosowali zupełnie inną politykę. Zadowalali się sprawowaniem władzy politycznej i wojskowym panowaniem nad terenem. Nie rusyfikowali (te procesy postępowały same, bo często dopiero po przyjściu Rosjan powstawały szkoły), nie chrystianizowali na siłę. Nie zabierali do wojska, często wręcz nie pobierali podatków.

Dla Polaków może brzmieć to jak paradoks, ale Dostojewski miał dużo racji, gdy pisał, że Rosjan cechuje umiejętność rozumienia i akceptowania innych narodów

Fiodor Dostojewski napisał, że każdy naród ma jakąś cechę szczególną. I podczas gdy w wypadku Francuzów to duma i umiłowanie piękna, Anglików – uczciwość i skrupulatność, Niemców – pedanteria, a Hiszpanów – zazdrość, to Rosjan cechuje przede wszystkim umiejętność rozumienia i akceptowania innych narodów. Na pewno nie jest to jedyna cecha odróżniająca Rosjan od innych narodów, ale trzeba stwierdzić, że coś w tym jest.

Nieruscy Rosjanie

Polacy do dziś rzadko zdają sobie sprawę z tego, że w języku rosyjskim istnieje rozróżnienie „Russkij" i „Rossijanin". Każdy „Russkij" jest „Rosijaninem", ale nie każdy „Rossijanin" – „Russkim". Jedno oznacza etnicznego, prawosławnego Rosjanina-Słowianina, a drugie – każdego obywatela Federacji Rosyjskiej. Do dziś przedstawiciele nierosyjskich (nieruskich...) narodów obecnej czy dawnej Rosji odgrywają bardzo ważną rolę w życiu tego kraju. Jest ich wielu nawet w ścisłym, putinowskim centrum władzy.

By nie być gołosłownym – szef MSZ Siergiej Ławrow to czystej krwi Ormianin, który nosi nazwisko rosyjskiego ojczyma, drugiego męża jego matki (sylwetkę Ławrowa publikujemy w tym Plusie Minusie na stronach 4–5).  Siergiej Szojgu, obecny minister obrony, przedtem twórca i popularny szef zajmującego się głównie akcjami ratowniczymi Ministerstwa Sytuacji Nadzwyczajnych (czytelnicy mogą go pamiętać ze zdjęć z miejsca katastrofy smoleńskiej – to jedyny wśród otaczających Putina dostojników mężczyzna ubrany wtedy nie w garnitur ani mundur, tylko w dres), wymieniany czasem wręcz jako możliwy następca Putina – to Tuwińczyk, czyli członek malutkiego, pokrewnego Buriatom narodu syberyjskiego.

Wieloletnim szefem MSW (a obecnie zastępcą przewodniczącego Rady Bezpieczeństwa Federacji) był Raszyd Nurgalijew – Tatar (skądinąd syn generała KGB, komendanta łagrów w Karelii). Inny Tatar, Waliulin Samirowicz, jest szefem Centrum „E" (E jak ekstremizm), czyli newralgicznej struktury MSW, pełniącej w istocie rolę tajnej policji politycznej.

Bliski współpracownik Putina, wicepremier Arkadij Dworkowicz jest Żydem. Inny wieloletni współpracownik Putina, długoletni szef administracji prezydenta, twórca pełniącej rolę urzędowej ideologii Kremla koncepcji „suwerennej demokracji", uważany przez wiele lat za „lalkarza", kierującego zza kulis całym rosyjskim życiem politycznym Władysław Surkow – to Czeczeniec (rodowe nazwisko – Dudajew...). Wprawdzie podobno tylko po ojcu, ale promoskiewski lider Czeczenii Ramzan Kadyrow twierdzi, że tak naprawdę Surkow jest Czeczeńcem czystej krwi. Magomiedsałam Magomiedow, wpływowy zastępca szefa administracji prezydenta, to Dagestańczyk. Tę listę można by ciągnąć jeszcze bardzo długo.

Mimo że w XIX wieku nie pogodziliśmy się z przynależnością do imperium carów, a zeszło się to z paroksyzmem narastającego, czarnosecinego rosyjskiego nacjonalizmu, to bywały wtedy analogiczne polskie biografie. Ot, taki Bronisław Grąbczewski. Syn powstańca styczniowego, sam po uzyskaniu pełnoletności wstąpił na ochotnika do rosyjskiego wojska.

Służył 30 lat. Doszedł do stopnia generała. Podbijał Azję Środkową, potem był jednym z podstawowych ludzi prowadzących po stronie rosyjskiej „wielką grę" z Anglikami o Afganistan, a w perspektywie również o Indie. Był podróżnikiem i odkrywcą, gubernatorem połowy Mandżurii, a wreszcie – atamanem Kozaków Astrachańskich. Ani przed Aleksandrem III, ani przed Mikołajem II nie ukrywał, że jest Polakiem i katolikiem, co więcej – demonstracyjnie ten fakt podkreślał. Niemniej jednak cieszył się wielkim zaufaniem obu Gosudarów-Imperatorów.

Takich Grąbczewskich było więcej. A gdyby nie rok 1918 (i gdyby ta Rosja, której nie dotknąłby przewrót bolszewicki, nie pogrążyła się oczywiście w szaleństwie szowinizmu), tą drogą szłoby zapewne z roku na rok coraz więcej młodych Polaków.

Rosja potrafi asymilować. Niekoniecznie w sensie narodowym, ale państwowym – na pewno.

Ta cecha Rosji jest ważnym elementem jej tożsamości. W niedawnym przemówieniu, w którym zadeklarował podniesienie sztandaru kulturowej wojny w obronie konserwatywnego kształtu społeczeństwa, Władimir Putin uzasadnił przekonanie, że Rosja jest do tego predestynowana tym, iż „jej wielka historia i kultura" sprawiły, że jest ona bogata „wielowiekowym doświadczeniem nie tak zwanej tolerancji, bezpłciowej i bezpłodnej, lecz wspólnej organizacji życia różnych narodów w ramach wspólnego państwa".

Ta jakoś tam udana i zaakceptowana przez większość Rosjan multietniczność w okresach kryzysu państwa opóźnia proces jego „prucia po szwach narodowych". A gdy te okresy mijają, pomaga czy to w ekspansji bezpośredniej, czy to w prowadzeniu politycznej dywersji w regionach ważnych dla przeciwników.

Może również służyć jako uzasadnienie ekspansji. Bo skoro i tak mamy państwo wielonarodowe, i jakoś tam udaje nam się je trzymać w kupie, to dodanie do niego jeszcze jakiegoś komponentu nie będzie niczym strasznym...

Multietniczność oraz zrośnięcie się Rosji z imperium jest więc jedną z cech odróżniających rosyjski imperializm od innych, a zarazem możliwą przyczyną, dla której ów imperializm zdołał zaistnieć mimo braku widocznych przewag cywilizacyjnych Rosji.

A może gospodarka?

Rosyjski socjolog i politolog Borys Kagarlicki  zwraca uwagę na inny aspekt tego fenomenu. W swoim fundamentalnym dziele „Imperium peryferii" podkreśla trwałość zapóźnienia cywilizacyjnego Rosji. Zapóźnienia niebędącego udziałem samego tylko tego kraju – ten los podzieliły ogromne obszary na wschód od linii Łaby, których kształtujący się wtedy (i istniejący do dziś) zachodni kapitalizm potrzebował jako peryferii właśnie – jako źródła taniej żywności dla przodujących gospodarczo metropolii. Był to więc według Kagarlickiego pewien wariant relacji typu kolonialnego.

Marksizujący autor nie stawia tej tezy wprost, jednak kontynuując jego linię rozumowania, można zastanowić się, czy sukces rosyjskiego imperializmu nie był spowodowany tym, iż rządzący Kremlem na przestrzeni wieków potrafili najskuteczniej realizować te zapotrzebowania metropolii. Trochę tak jak kniaziowie moskiewscy, którzy wybili się spośród innych ruskich książąt m.in. dzięki temu, że wzorowo współpracowali z Tatarami w dziele zbierania danin... Kagarlicki brawurowo obala bowiem rozpowszechnione mniemanie o autarkiczności Rosji, przedstawiając imponujący zestaw faktów świadczących o bardzo intensywnych gospodarczych i politycznych relacjach Moskwy z Zachodem już od XV wieku.

Wielu innych historyków, skłonnych postrzegać świat przede wszystkim pod kątem determinant ekonomicznych, zwraca uwagę na tego rodzaju przyczyny, skłaniające Moskwę do wiecznej ekspansji. Chodzi o kombinację klimatu i nieurodzajności gleb w guberniach północnorosyjskich, powodującą niemal nieopłacalność rolnictwa. W oczywisty sposób sprzyjało to ekspansji. Ekspansja zaś zmuszała do utrzymywania systemu państwowego, w którym na wysiłek zbrojny trzeba było przeznaczać kwoty większe niż w bardziej pokojowych państwach, czyli częściej niż w innych krajach trzeba było wynagradzać rycerstwo nadaniami ziemskimi. Co z kolei oznaczało konieczność ekspansji dla zdobycia nowych ziem.  I kółko się zamyka...

Elementy tego systemu przetrwały długo. Jedną z przyczyn III rozbioru Polski był fakt, że Katarzyna Wielka z różnych powodów nie mogła wywiązać się z obietnic złożonych generałom i otaczającej ją kamaryli w związku z wojną z Turcją. Trzeci rozbiór pomógł w tym aspekcie rozwiązać kryzys wiarygodności cesarzowej jako rozdawczyni łask.

Richard Pipes kładzie z kolei nacisk na to, że wychodzenie z moskiewskiego jarzma doprowadziło do utożsamienia w zbiorowym umyśle Rosjan suwerenności z ekspansją terytorialną. Ekspansja zewnętrzna wymaga silnej władzy, silna władza jest utożsamiana z suwerennością władzy, a ta – z niepodległością kraju. Tak więc ekspansja = suwerenność = niepodległość, a brak ekspansji to zagrożenie dla suwerenności...

Naród objawień i wzlotów

A jeśli już o psychologii, to rosyjska narodowa psychologia w oczywisty sposób wpływa na to, że rosyjski imperializm miał, i w jakiejś części dalej ma, cechy inne niż siostrzane imperializmy.

Klasyczne rosyjskie myślenie jest myśleniem maksymalistycznym. Jeśli się coś uważa za słuszne, to dąży się do tego czegoś w sposób skrajny. To skrajność łączyła zawsze rosyjską prawicę i lewicę.

Obecna Rosja ma dość ideologii. Na skutek horrorów, które spustoszyły ją w XX wieku, a które spowodowały ideologie, stała się cyniczna. Rzecz jasna, nie byłaby Rosją, gdyby nie była cyniczna w sposób skrajny...