Upadli bohaterowie

Nie wiadomo, czy to potrzeba mitu narodowego, czy może raczej ludzka skłonność do wypierania negatywnych wspomnień sprawiają, że zwykle przyjmuje się, iż bohater jest kimś w rodzaju nadczłowieka. Rodzi się bohaterem i nim umiera. Oczywiście to nieprawda. Bohaterem można być i nagle utracić ten status – i przeciwnie – niczym Joanna d'Arc ze zwykłego człowieka zamienić się w bohatera, o którym będą pamiętać kolejne pokolenia.

Bywa też tak, że dopiero po śmierci dostrzega się bohaterskie rysy czyjegoś życia. I odwrotnie, po wielu latach z czyjegoś bohaterskiego wizerunku wydobywa się na światło dzienne rzeczy małe i niegodne. Bohaterstwo, czasem wykreowane, a czasem po prostu niewsparte silnym charakterem, bywa ulotne. Jeden fałszywy ruch i można pogrzebać wszystkie swoje wcześniejsze zasługi.

Spoglądając wstecz na sprawę Lecha Wałęsy, na argumenty jego obrońców tłumaczących, że sprawa „Bolka" niszczy wizerunek naszego bohatera narodowego, wypada odpowiedzieć, że o wizerunku tej czy innej osoby przesądzają nie tyle zarzuty jej przeciwników, ile umiejętność znalezienia najlepszego wyjścia z trudnej sytuacji. Gdyby przyjrzeć się znaczącym postaciom historii współczesnej, to o ich wielkości w trudnych chwilach decydowała zwykle zdolność pogodzenia się z rzeczywistością oraz uznania własnych słabości i ograniczeń. Ci, którzy nie potrafili tego zrobić, zazwyczaj odchodzili w niesławie.

Oczywiście, pisząc o znaczących postaciach, nie mam na myśli jakże licznych w XX stuleciu dyktatorów, którzy swoją sławę zawdzięczali wojnom i popełnianym zbrodniom. Myślę o tych, których na piedestał wyniosły wcześniejsze zasługi, a nie – jak to bywa w reżimach totalitarnych i dyktaturach – najpierw był piedestał, a potem do niego dosztukowywano zasługi.

Ojciec narodu

XX-wieczna Francja miała dwóch swoich wielkich bohaterów. I jak to czasem w takich sytuacjach bywa, jeden z nich musiał ustąpić pola drugiemu. Charles de Gaulle i Philippe Petain – bo o nich mowa, wcale nie byli – jak to się dziś przedstawia – swoimi przeciwieństwami.

Obaj byli żołnierzami, obaj potrafili być cyniczni i brutalni, obaj widzieli przyszłość Europy w kooperacji francusko-niemieckiej, obaj mieli własną wizję państwa i – wreszcie – obaj byli szczerze przekonani o tym, że wszystko, co robią, robią dla dobra Francji i Francuzów. Obaj też byli uwielbiani przez swoich rodaków i obaj – w pewnej chwili – stracili poparcie. Przy czym jedynie de Gaulle utrzymał swój status bohatera narodowego.

A wszystko wskazywało na to, przynajmniej do chwili niemieckiego ataku na Francję w 1940 roku, że to marszałek Petain będzie największym Francuzem swoich czasów. Bohaterski dowódca spod Verdun podczas I wojny światowej, niekwestionowany autorytet wśród żołnierzy, ten, który nie dopuścił Niemców na przedpola Paryża w 1916 roku. Obrońca republiki.

Za takiego był uważany przez całe dwudziestolecie międzywojenne i – pech chciał – że właśnie z tego powodu francuskie Zgromadzenie Narodowe w chwili klęski 1940 roku oddało republikę właśnie pod jego opiekę, uchwalając nadzwyczajne uprawnienia dla marszałka.

Petain rzeczywiście budził szacunek. Starszy, nobliwy pan z siwym wąsem, nieodłączną laseczką i pogodną twarzą cieszył się powszechnym zaufaniem. W przeciwieństwie do de Gaulle'a, wysokiego i wyniosłego chudzielca o dość karykaturalnej twarzy wyposażonej w wielki nos, ale za to pozbawionej podbródka.

W 1940 roku, gdy de Gaulle – podczas kampanii wojennej dowódca brygady pancernej – schronił się w Londynie, nikt z Francuzów nie miał najmniejszych wątpliwości, komu powierzyć los swój i swojego kraju. Petain był „ojcem narodu", kapitanem, który pozostał na pokładzie, de Gaulle – nikomu szerzej nieznanym awanturnikiem, uciekinierem zmierzającym do kontynuowania niepotrzebnej wojny.

Bo Francuzi doświadczeni traumą I wojny światowej, gdy zginęło całe pokolenie żołnierzy, kolejnej takiej wojny nie chcieli. Petain też jej nie chciał i doskonale rozumiał nastroje społeczne. W sytuacji, w której w 1940 roku znalazła się Francja, chciał tylko jednego, uratowania jak najwięcej się da. Gotów był w tym celu nie tylko pójść na ugodę z Hitlerem, ale wręcz się z nim sprzymierzyć.

Petain uważał bowiem, że wojna właściwie została rozstrzygnięta, a on musi zrobić wszystko, aby w tej zdominowanej przez Niemcy nowej Europie Francja pozostała na mapie jako ciągle liczące się państwo. Dlatego, gdy Hitler podzielił Francję na dwa kawałki: strefę okupowaną na północy i „wolne państwo" na południu, rezydujący w kurorcie Vichy Petain domagał się powrotu władz do okupowanego Paryża. Deklarował ścisłą neutralność w toczącej się wojnie, choć Anglicy nie zamierzali tego przestrzegać i dochodziło do starć z niedawnymi sojusznikami.

Wykradziona trumna

Gdy Wielka Brytania rozpoczęła w 1942 roku bombardowania lotnicze Francji, nienawiść do Anglików była wśród Francuzów porównywalna jedynie z nienawiścią do Niemców. To oczywiste, że nie mogło być mowy o popieraniu wtedy rezydującego w Londynie de Gaulle'a.

Petain szedł na rozmaite ustępstwa wobec Niemców. Wspomagał ich „ochotniczymi" robotnikami – w rzeczywistości przymusowymi, pozwalał na deportację Żydów, którzy nie mieli obywatelstwa francuskiego (choć nigdy nie zgodził się na obowiązek noszenia przez Żydów opasek z Gwiazdą Dawida). Wszystko po to, aby – jak zapewniał – uzyskać od Niemców jak najbardziej znośne warunki dla Francuzów. Propagował korporacjonizm i jednocześnie silnie konserwatywną, katolicką moralność, co akurat niespecjalnie podobało się nazistom.

W 1944 roku jego popularność wciąż była ogromna. Jego imieniem nazywano ulice i place w miastach, butelkowano nawet burgunda pod nazwą „Clos du Marechal Petain". W Paryżu, na trzy miesiące przed wyzwoleniem miasta, witały go wielotysięczne tłumy mieszkańców. Francuzi bali się, że lądowanie aliantów doprowadzi do krwawej wojny, nie chcieli więc ani de Gaulle'a, ani aliantów.

Gdyby wyzwolenie Francji przeciągnęło się i zamieniło w długotrwałą jatkę, być może de Gaulle nie zdołałby tak łatwo zdetronizować Petaina. Jednak ofensywa aliantów była dynamiczna i w ciągu kilku miesięcy Niemcy zostali wyparci z Francji. Nie było to zasługą de Gaulle'a, ale to właśnie jemu powszechnie przypisano uratowanie kraju przed katastrofą.

Owszem, zrobił wszystko, aby Francja nie pogrążyła się w wojnie domowej. Zdołał doprowadzić do rozbrojenia partyzantów i zastąpienia procesami sądowymi licznych samosądów, których dopuszczano się na rzeczywistych i urojonych kolaborantach. Jednocześnie zarządził koniec czystek i lustracji na luty 1945, aby uciąć temat rozliczeń z przeszłością. Francja była teraz w obozie zwycięzców i była to jego zasługa.

Nic dziwnego, że w tej sytuacji marszałek Petain został oskarżony o zdradę i skazany na śmierć. Jednak w uznaniu wcześniejszych zasług wyrok zamieniono mu ostatecznie na dożywocie, które miał – niczym Napoleon Bonaparte na Świętej Helenie – samotnie spędzić na atlantyckiej wyspie Ile d'Yeu u wybrzeża Wandei. Od tej chwili francuska historia wyparła się go, miał z niej zniknąć.

Do końca lat 70. XX wieku archiwa dotyczące Petaina i Vichy były zatrzaśnięte. Jedyny dostęp do dokumentów na temat rządów Petaina był możliwy dzięki zachowanym archiwom niemieckim. We Francji obowiązywała oficjalnie wersja przedstawiona przez Raymonda Arona, który w 1954 roku napisał historię reżimu Vichy, opierając się jednak niemal wyłącznie na procesach kolaborantów. Na epokę Petaina spuszczono wstydliwą zasłonę milczenia.

Nie oznacza to jednak, że Francuzi całkiem zapomnieli o starym marszałku. Gdy Petain umarł w 1951 roku, w Paryżu usypano wielki krzyż z kwiatów, wokół którego gromadzili się jego zwolennicy. Co jakiś czas pojawiały się także wezwania, aby szczątki marszałka przenieść do grobowca w Verdun. Władze Republiki nigdy się jednak na to nie zgodziły.

W 1973 roku doszło nawet do wykradzenia trumny ze zwłokami Petaina i przewiezienia jej do Francji. Nie spowodowało to jednak częściowej rehabilitacji Petaina i uznania jego zasług z I wojny światowej. Współczesna Francja nie chce mieć nic wspólnego z człowiekiem, który naraził ją na zarzut kolaboracji z Hitlerem. A przy tym – co nie mniej ważne w laickiej oświeconej republice – politykiem, który próbował hołdować tradycyjnemu konserwatyzmowi.

Legalny dyktator

Tymczasem generał de Gaulle zniknął ze sceny publicznej Francji tak szybko, jak się na niej pojawił. Na początku 1946 roku poinformował swój gabinet, że rezygnuje z czynnej polityki. Powód? Generał nie zamierzał z nikim dzielić władzy. A w powstającej właśnie IV Republice skazany byłby na ciągłe kompromisy z partiami politycznymi.

De Gaulle uważał się za symbol Francji, mówił o sobie w trzeciej osobie: „De Gaulle nie zamierza wdawać się w to czy w tamto" albo „To czy tamto jest niegodne de Gaulle'a" itd. Jeden z historyków określił go mianem Napoleona III, tyle że bez korony.

Był niesłychanie przeczulony na swoim punkcie. Jak obliczono, podczas jego prezydentury w latach 1958–1969 skazano 350 osób, głównie publicystów, za „zniewagę głowy państwa". Dla porównania: w całej blisko 70-letniej historii III Republiki za to samo przestępstwo skazano raptem sześć osób.

Powrócił do polityki na fali kryzysu algierskiego w 1958 roku, gdy europejscy osadnicy w Algierii głośno sprzeciwiali się pomysłom oddzielenia tego kraju od Francji, a francuskie oddziały wojskowe w Algierii pod dowództwem generała Salana gotowe były dokonać desantu na Paryż w przypadku, gdyby rząd uległ presji arabskich terrorystów atakujących algierskie miasta.

De Gaulle od razu wiedział, że Algieria jest nie do utrzymania. Jednak oszukał Salana i kolonistów, zapewniając, że będzie sprzeciwiał się planom oderwania Algierii od Francji. Dzięki temu zapobiegł możliwemu zamachowi stanu i znów jako obrońca republiki wrócił do władzy.

Tym razem, odwołując się do referendów, zapewnił sobie w nowej konstytucji ogromną władzę jako prezydent. Cytowany już tu Raymond Aron określił go mianem „rzymskiego, to jest legalnego dyktatora". Kolejna V Republika była dzieckiem de Gaulle'a, której pomysł przedstawił w zarysach jeszcze w 1946 roku. Zapewniła ona Francji długo oczekiwaną stabilizację polityczną, co w warunkach gospodarczej prosperity lat 60. przyniosło generałowi ogromną popularność.

To właśnie de Gaulle wprowadził do francuskiego kanonu napuszony, bizantyjski styl i manierę gestykulowania, pohukiwania i innych teatralnych gestów. Coś, co oglądamy do dziś, obserwując kolejnych prezydentów Francji.

Generał utracił władzę dość niespodziewanie, gdy na fali protestów studenckich w maju 1968 pozwolił wysunąć się na pierwsze miejsce znacznie bardziej dynamicznemu premierowi Georgesowi Pompidou.

Francuzi bardzo doceniali zasługi de Gaulle'a, ale mieli coraz bardziej dość jego paternalistycznego stylu rządów. Generał stał się dla wielu Francuzów postacią historyczną, która nie potrafi reagować na wyzwania nowej epoki. Gdy de Gaulle uniósł się honorem i zorganizował kolejne referendum, którego stawką była jego dalsza prezydentura, po prostu bez sentymentów odesłali go na emeryturę.

De Gaulle był bardzo zawiedziony, ale przyjął decyzję Francuzów z godnością. A wkrótce zmarł. Dzięki temu, że potrafił się wycofać, jego wielkość w oczach większości rodaków – pomimo dość brawurowego uprawiania przez niego polityki – nie doznała najmniejszego uszczerbku.

Umiejętność podporządkowania się decyzji społeczeństwa zazwyczaj budzi szacunek, którego nie są w stanie podważyć nawet polityczne podziały. Nic dziwnego, bo to nieczęsta cecha polityków.