Od 2008 r. z rosnącym niedowierzaniem oraz zaniepokojeniem środowiska prawnicze, w tym przede wszystkim sędziowie i organizacje sędziowskie nie tylko z Europy ale całego świata obserwują sytuację sądownictwa Republiki Serbii. Co się tam wydarzyło i jakie to może mieć znaczenie dla sądownictwa w innych krajach – Polski nie wyłączając?
W 2008 roku rozpoczęły się przygotowania do uchwalenia nowej ustawy o sędziach, zgodnie z którą miał być przeprowadzony na nowo proces rekrutacji wszystkich serbskich sędziów. Już w dniu 24 listopada 2008 r. Konsultacyjna Rada Europejskich Sędziów (Consultative Council of European Judges – CCJE http://www.coe.int/t/DGHL/cooperation/ccje/default_en.asp – organ doradczy Rady Europy) wyraziła zaniepokojenie, że prowadzone prace legislacyjne mogą naruszyć niezależność sądownictwa. Pomimo tego ustawę uchwalono w grudniu 2008 r. W tym roku w Serbii sprawowało urząd pomiędzy 2300, a 2400 sędziów. Zgodnie z tą ustawą każdy z dotychczasowych sędziów tracił swe stanowisko z dniem 1 stycznia 2010 r. i mógł (musiał – jeżeli chciał nadal pełnić swój urząd) ubiegać się o stanowisko sędziego zgodnie z przepisami tej ustawy. Początkowo sędziowie nie dowierzali, że coś takiego jest możliwe. Część z nich wręcz nie złożyła wniosków o nominację na stanowisko sędziego uznając, że w świetle przepisów Konstytucji RS z 2006 r. gwarantujących im dożywotni status sędziego i nieusuwalność z urzędu oraz wobec jednoznacznych w tym zakresie dokumentów międzynarodowych ustawa ta nie jest legalna. Tymczasem władza wykonawcza zaczęła tę ustawę skwapliwie wdrażać w życie.
Ustawa była przedstawiana społeczności międzynarodowej jako ustawa lustracyjna mająca na celu pozbycie się sędziów, którzy przy wykonywaniu urzędu dopuścili się naruszenia praw człowieka. Tego rodzaju tłumaczenie nigdy nie pojawiło się jednak na forum krajowym ponieważ w Serbii nie przeprowadzono w ogóle lustracji, 2/3 sędziów była nominowana (po raz pierwszy lub do sądu wyższej instancji po przeprowadzeniu pełnej procedury nominacyjnej) po roku 2000, zaś w latach 2000 – 2006 w 80 % uległ wymianie skład osobowy Sądu Najwyższego. Zgodnie z nową ustawą wprowadzono 3 kryteria wyboru na stanowiska sędziowskie: profesjonalizm, potencjał i postawa etyczna.
Procedura nominacyjna miała być przeprowadzana przez Wysoką Radę Sądownictwa (WRS) – ciało składające się z 11 członków: Prezesa Sądu Najwyższego, Ministra Sprawiedliwości, Przewodniczącego Komisji Sprawiedliwości Parlamentu oraz 8 członków wybieranych przez Parlament: 6 spośród sędziów, 1 profesor i 1 przedstawiciel adwokatury. W kwietniu 2009 r. Parlament wybrał wybieralnych członków WRS. Już w czerwcu 2009 r. WRS podjęła decyzję o obniżeniu ilości etatów sędziowskich w Serbii o ponad ¼ pomimo, że w latach 2002 – 2008 liczba spraw sądowych wzrosła o 54 % z 1.600.000 do 2.450.000. Wówczas również uchwaliła swój regulamin, zgodnie z którym jej obrady są tajne. Także w VI 2009 r. wydana została Opinia nr 528/2009 Komisji Weneckiej (oficjalnie: Komisja Europejska dla Demokracji poprzez Prawo – organ doradczy Rady Europy, więcej: http://www.venice.coe.int/site/main/Presentation_E.asp) wskazująca m.in. na zagrożenie utratą statusu sędziowskiego przez osoby, które nie dopuściły się jakiegokolwiek nagannego zachowania oraz na zagrożenia związane z wyborem większości członków WRS przez Parlament).
Pomimo tych zastrzeżeń WRS przystąpiła do pracy. Pomiędzy wrześniem, a 17 grudnia 2009 r. dokonała oceny 5.400 kandydatów podczas 400 godzin pracy (co z dumą oświadczyła jej Przewodnicząca na konferencji prasowej) co oznacza, że ocena kwalifikacji jednego kandydata na urząd sędziego zajęła WRS około 5 minut – oczywiście bez potrzeby wysłuchania go! 17 grudnia 2009 r. okazało się, że 837 sędziów (około 1/3 całego stanu) nie zostało ponownie powołanych. Nie otrzymali oni żadnej decyzji, a o tym że nie zostaną sędziami dowiedzieli się poprzez to, że ich nazwiska nie znalazły się na liście nominowanych. Gdy oni sami oraz reprezentujące ich Serbskie Stowarzyszenie Sędziów (DSS) grupujące ponad 60 % sędziów http://www.sudije.rs/en zażądali wydania stosownych decyzji WRS w dniu 25 grudnia 2009 r. wydała 837 jednobrzmiące decyzje o odmowie powołania dotychczasowych sędziów na stanowiska sędziowskie z uzasadnieniem w postaci niespełnienia przez kandydata przesłanek niezbędnych do powołania na stanowisko sędziego tj. niewystarczających kompetencji zawodowych oraz etycznych. Ponieważ taki sposób rozstrzygnięcia tych spraw spowodował reakcję adresatów tych decyzji, w dniu 14 czerwca 2010 r. zostało wydane 564 nowe decyzje zawierające indywidualne uzasadnienia, które miały zastąpić decyzje dotychczasowe – choć serbskie prawo takiej możliwości nie przewiduje.
