Kiedy potrącenia wierzytelności są nieważne

Sąd Najwyższy uchwałą z 4 września 2013 r. przyjął, że „Oświadczenie o potrąceniu złożone przed dniem ogłoszenia upadłości, obejmującej likwidację majątku upadłego, przez jego dłużnika, który nabył wierzytelność w drodze przelewu w okresie roku przed dniem ogłoszenia upadłości, wiedząc o istnieniu podstawy do ogłoszenia upadłości, nie powoduje umorzenia wierzytelności".

Uchwała ta, wydana w składzie siedmiu sędziów SN, została podjęta w związku z pytaniem Sądu Apelacyjnego w Krakowie. Poprosił on o wyjaśnienia, czy wierzytelność nabyta w drodze przelewu (albo indosu) przez dłużnika przyszłego upadłego może być przedmiotem skutecznego potrącenia, gdy zarówno nabycie wierzytelności, jak i powstanie długu nastąpiło przed ogłoszeniem upadłości likwidacyjnej, a nabywca wierzytelności dokonał potrącenia długu z nabywaną wierzytelnością w okresie 12 miesięcy przed ogłoszeniem upadłości – i co istotne – nabywając wierzytelność od wierzyciela przyszłego upadłego wiedział o podstawach niewypłacalności dłużnika zbywcy.

Uchwała Sądu Najwyższego dotyczy wykładni art. 94 ust. 1 puin chroniącego równorzędne traktowanie wierzyciela upadłego w równych warunkach, a jego ratio legis jest ochrona masy upadłości. Mechanizm ochrony masy jest widoczny, gdy pokaże się korzyści dla nabywcy i zbywcy po nabyciu wierzytelności (w drodze cesji albo indosu przez dłużnika przyszłego upadłego). Gdyby bowiem nie doszło do nabycia wierzytelności:

- wierzyciel zgłosiłby swoją (niezabezpieczoną) wierzytelność sędziemu komisarzowi do zaspokojenia w kategorii 4. „Dywidenda" upadłościowa dla wierzyciela, nigdy nie odpowiadałaby w 100% wierzytelności (realnie wierzyciel mógłby liczyć na odzyskanie najwyżej kilku procent swojej wierzytelności);

- dłużnik upadłego byłby zobowiązany do spłaty 100% swojego długu upadłemu.

Tymczasem po nabyciu wierzytelności i złożeniu oświadczenia o potrąceniu zobowiązanie wygasa w myśl art. 498 kc.

W efekcie stratna jest masa upadłości, która ani nie uzyskuje 100% należności od zbywcy, ani nie „wypłaca" dywidendy upadłościowej nabywcy wierzytelności. Jej strata jest zatem równa różnicy pomiędzy kwotą, jaka winna wpłynąć do masy, a kwotą, którą musiałby wypłacić.

Istotą problemu rozpatrywanego przez Sąd Najwyższy było to, czy na gruncie art. 94 ust. 1 puin potrącanie przez dłużnika upadłego wzajemnych wierzytelności jest niedopuszczalne jedynie po ogłoszeniu upadłości, czy również w okresie roku przed tym dniem. Kwestię tę Sąd Najwyższy analizował już wcześniej, przyjmując w szeregu orzeczeń, że zakaz potrącania wynikający z art. 94 ust. 1 odnosi się jedynie do okresu po ogłoszeniu upadłości.

Zawarty w przywołanej uchwale zakaz potrącania nabytych wierzytelności w okresie roku przed ogłoszeniem upadłości poważnie utrudni restrukturyzację spółek działających w grupach kapitałowych. Często bowiem banki kredytujące są skłonne zrestrukturyzować zadłużenie we współpracy z innymi spółkami z tej samej grupy kapitałowej.

Jednym ze stosowanych rozwiązań jest przejęcie przez inne spółki z grupy części zobowiązań zagrożonego kredytobiorcy bądź ustanowienie przez nie dodatkowych zabezpieczeń w zamian za zmianę warunków spłaty lub udzielenie dodatkowego finansowania przez bank. Wówczas jednak spółki udzielające wsparcia zagrożonemu członkowi grupy dokonują rozliczeń przez potrącenie swych wzajemnych wierzytelności.

W efekcie tych porozumień często udaje się uniknąć ogłoszenia upadłości zagrożonej spółki lub nawet całej grupy kapitałowej. Jest to korzystne nie tylko dla tej spółki oraz podmiotów z nią powiązanych, lecz także dla jej pozostałych wierzycieli i kontrahentów.