Gutowski, Kardas: To prawo, nie siła, wyznacza granice działania państw

17 marca 2023 r. przejdzie do historii międzynarodowego prawa karnego. Izba Przygotowawcza funkcjonującego od ponad 20 lat Międzynarodowego Trybunału Karnego (MTK) w Hadze wydała na podstawie art. 58 Statutu MTK (tzw. Statutu Rzymskiego) nakaz aresztowania urzędującego prezydenta Federacji Rosyjskiej oraz rzecznika praw dziecka w Kancelarii Prezydenta Federacji Rosyjskiej przyjmując, że spełnione zostały przewidziane w tym przepisie przesłanki do zastosowania tego środka. Uznano, że istnieją rozsądne podstawy do przyjęcia, iż wskazane powyżej osoby popełniły zbrodnie podlegające jurysdykcji MKT, zaś ich aresztowanie jest niezbędne z uwagi na konieczność zagwarantowania osobistego stawiennictwa na rozprawie, zapewnienia, że nie będą utrudniały lub zagrażały postępowaniu przygotowawczemu oraz w celu uniemożliwienia tym osobom kontynuowania tej samej lub powiązanej zbrodni podlegającej jurysdykcji MTK mającej źródło w tych samych okolicznościach.

Czytaj więcej

Polityka

Miedwiediew grozi sędziom MTK. "Patrzcie uważnie w niebo"

Były prezydent Rosji Dmitrij Miedwiediew skomentował nakaz aresztowania Władimira Putina wydany przez Międzynarodowy Trybunał Karny. "Niestety, panowie, każdy kroczy pod Bogiem i rakietami. Można sobie wyobrazić użycie hipersonicznego pocisku z Morza Północnego na haski sąd" - napisał.

Z perspektywy podstaw odpowiedzialności postępowanie prowadzone przez Izbę Przygotowawczą MTK oparte było na wniosku prokuratora MTK. Wskazano w nim, że zachodzi uzasadnione podejrzenie popełnienia zbrodni wojennych polegających na bezprawnej deportacji lub przesiedleniu z okupowanych terenów Ukrainy na terytorium Federacji Rosyjskiej dzieci, kwalifikowanych jako zbrodnie wojenne określone w art. 8 (2) (a) (vii) oraz 8 (2) (b) (viii) Statutu MTK. Podkreślono ponadto, że przedstawione wraz z wnioskiem przez prokuratora MTK dowody wskazują racjonalne podstawy, by sądzić, że prezydent W. Putin oraz rzecznik praw dziecka w Kancelarii Prezydenta Federacji Rosyjskiej ponosić mogą osobistą odpowiedzialność karną za wskazane zbrodnie, jako popełnione bezpośrednio podejmowanymi przez nie działaniami lub wspólnie z innymi osobami albo przez inne osoby (art. 25 (3) (a) Statutu MTK.

W przypadku W. Putina wskazano dodatkowo podstawę związaną z zaniechaniem wykonywania należytej kontroli nad podległymi służbami cywilnymi i militarnymi, pozostającymi pod jego faktyczną władzą i kontrolą, które dopuszczały się tych zbrodni, a także zaniechanie podjęcia wszystkich niezbędnych i rozsądnych środków pozostających w jego mocy w celu zapobieżenia ich popełnienia (art. 28 (b)) Statutu MTK. Wydany przez Izbę Przygotowawczą MTK nakaz aresztowania nie został w całości podany do publicznej wiadomości. Jednak w oficjalnym komunikacie MTK przedstawiono wszystkie wskazane powyżej okoliczności faktyczne i oceny prawne.

Znaczenie rozstrzygnięcia

Znaczenie powyższego rozstrzygnięcia oceniać można na wielu płaszczyznach. Z pewnością stanowić będzie przedmiot pogłębionych analiz i debat prawniczych. Nie pretendując do zarysowania wyczerpującego wyliczenia, wskazać można na następujące konsekwencje tego rozstrzygnięcia.

Na płaszczyźnie prawnej stanowi pierwszy o takiej wadze, a czwarty w historii MTK przypadek wydania nakazu aresztowania w stosunku do osoby pełniącej funkcję głowy państwa lub urzędnika w centralnej administracji, dodatkowo w odniesieniu do państwa będącego jednym z nuklearnych mocarstw. Stanowi tym samym wyraz realizacji idei związania wszystkich państw międzynarodowymi regułami dotyczącymi ius ad bellum oraz ius in bello oraz dążenia do pociągania do odpowiedzialności karnej na płaszczyźnie międzynarodowej każdego, kto dopuścił się przekroczenia prawa.

Jak podkreślono w oficjalnym komunikacie MTK działa w tym, i w każdym innym przypadku, na podstawie i w granicach prawa, jako sąd prawa. Realizuje zasadę, że najpoważniejsze zbrodnie prawa międzynarodowego nie mogą zostać bezkarne, zaś ściganie powinno odbywać się na zasadzie bezstronności i równości, bez względu na zajmowaną przez osobę, wobec której formułowane są zarzuty, pozycję. Akcentuje to znaczenie MTK jako sądu prawa, którego rolą jest reagowanie na naruszenia prawa międzynarodowego w zakresie objętymi jego właściwością.

Możliwość poddania się jurysdykcji MTK

Na płaszczyźnie kompetencyjnej postanowienie o aresztowaniu wskazuje na znacznie klauzul umożliwiających poddanie się jurysdykcji MTK także przez państwo, które nie jest stroną Statutu Rzymskiego i z uwagi na brak ratyfikacji nie podporządkowało się w sposób generalny jego jurysdykcji. Z takim przypadkiem mamy do czynienia w odniesieniu do Federacji Rosyjskiej i Ukrainy. Pierwsza wycofała swój podpis pod Statutem Rzymskim, druga nigdy nie ratyfikowała Statutu, jednak złożyła deklaracje poddające jurysdykcji MTK działania podjęte od momentu aneksji Krymu przez Federację Rosyjską w 2014 r. Zastosowanie tej klauzuli obrazuje, że pozostawanie poza strukturą Statutu Rzymskiego, jego stroną nie są np. USA, nie wyłącza możliwości oceny przez MTK zbrodni, jeśli tylko zostałyby popełnione na terytorium państwa będącego stroną Statutu lub państwa, które złożyło jednostronną deklarację o poddaniu się jurysdykcji MTK.

Przesądza, że niezależnie od zakresu postanowienia o podstawach aresztowania MTK jest obowiązany do szczegółowego badania wszelkich przypadków zbrodni popełnionych w ramach wojny w Ukrainie, niezależnie od tego, kto miałby być ich potencjalnym sprawcą. Oznacza to, że zachowanie bezstronności i zasad prawa międzynarodowego karnego powoduje, iż żadne zdarzenie związane z wojną, niezależnie od tego która z jej stron byłaby za nie odpowiedzialna, nie może pozostać bez właściwej reakcji. Sprawowanie wymiaru sprawiedliwości na płaszczyźnie międzynarodowej wymaga szczególnie skrupulatnego przestrzegania zasady równości wobec prawa międzynarodowego, respektowania zasady, iż nikt – niezależnie od osobistej lub państwowej pozycji – nie stoi ponad prawem, zaś skuteczne ściganie każdej zbrodni wagi międzynarodowej należy do podstawowych powinności społeczności międzynarodowej, poszczególnych państw oraz MTK. Nie ma w tym kontekście także znaczenia to, czy zbrodnie popełniane są przez przedstawicieli agresora czy państwa dotkniętego skutkami agresji.

Przyjęcie zasady, że deklaracja o poddaniu się jurysdykcji MTK stanowi wystarczającą podstawę ścigania sprawców zbrodni wojennych powoduje, że MTK, by zachować powyższe zasady i umocnić pozycję sądu prawa sprawującego wymiar sprawiedliwości na płaszczyźnie międzynarodowej, w oderwaniu o wszelkich aspektów związanych z polityką, potwierdzić autorytet tej instytucji, zobowiązany będzie do analizy wszelkich innych przypadków, w których ujawniały się podstawy do prowadzenia postępowania i w razie potrzeby wszczęcia stosownych działań. Ma to szczególne znacznie w odniesieniu do analizowanego w mediach umorzenia postępowania przez prokuratora MTK w stosunku do przedstawicieli USA. Okoliczności te przypomniano w komentarzu NYT opublikowanym w piątek po ogłoszeniu nakazu aresztowania przez Izbę Przygotowawczą MTK.

Ważą się losy międzynarodowego sądownictwa karnego

Transparentność działania opartego na ścisłym przestrzeganiu zasad międzynarodowego prawa karnego, otwartość na wszelkie potrzeby wyjaśnienia aktualnie realizowanych działań, jak i zdarzeń z przeszłości, to niezbywalne i zarazem minimalne warunki skuteczności. Międzynarodowa i powszechna akceptacja nakazu aresztowania jest bowiem podstawowym warunkiem współdziałania społeczności międzynarodowej w ściganiu najpoważniejszych zbrodni wagi międzynarodowej. Rzecz bynajmniej nie jest oczywista, zwłaszcza gdy uwzględni się wstrzemięźliwość w zakresie dostarczenia pozostających w dyspozycji niektórych państw dowodów popełnienia stanowiących podstawę nakazu aresztowania zbrodni, uzasadnianych ochroną własnego bezpieczeństwa prawnego.

Skuteczne i efektywne działania po wydaniu postanowienia o aresztowaniu wymusza z jednej strony poważne analizy, z drugiej niezbędne działania. Bezczynność grozi bowiem formułowaniem podstawowych zarzutów dotyczących działania MTK i tym samym godzić może w podstawy koncepcji sprawiedliwości międzynarodowej w sprawach karnych, na której posadowiony jest MTK.

Podjęcie działań ukierunkowanych na urzędującego prezydenta Federacji Rosyjskiej w zasadniczym zakresie dezaktualizuje argumenty dotyczące potrzeby utworzenia specjalnego trybunału do spraw zbrodni wojennych popełnionych w trakcie wojny w Ukrainie. Zarazem także w tej perspektywie bezstronność i obiektywizm nabierają szczególnego znaczenia. Od ich respektowania w ramach prowadzonego postępowania zależy bowiem nie tylko potencjalna skuteczność, ale – ujmując rzecz górnolotnie – losy międzynarodowego sądownictwa karnego w sprawach zbrodni wojennych.

Prymat prawa międzynarodowego

Na płaszczyźnie komunikacyjnej nakaz aresztowania prezydenta Federacji Rosyjskiej stanowi wyraz znaczenia regulacji określających podstawy i tryb pociągania do odpowiedzialności karnej za zbrodnie wojenne, a także uniwersalności zasad wypracowanych przez społeczność międzynarodową. Przyznania prawu międzynarodowemu prymatu nad polityką. Uznaniu, że to prawo, nie zaś siła, wyznacza granice akceptowanego działania państw. W szczególności zaś nakaz powstrzymywania się przez każde państwo od groźby użycia siły lub użycia siły przeciwko całości terytorialnej lub niezawisłości politycznej innego państwa. W tym sensie współczesne międzynarodowe prawo karne stanowi wyraz zanegowania koncepcji Carla von Clausewitz’a, że wojna jest przedłużeniem i kontynuacją polityki. W zakresie opisanych w Statucie MTK zbrodni ma znaczenie uniwersalne, odnosi się do każdego przypadku, niezależnie od tego, w imieniu jakiego państwa i w jakich okolicznościach zostały one popełnione.

Reakcje na to postanowienie i ewentualny zakres współpracy społeczności międzynarodowej w jego egzekucji, MTK nie posiada w tym zakresie żadnych instrumentów, stanowić będą rzeczywisty sprawdzian możliwości oparcia zasad funkcjonowania państw na zasadach rządów prawa.

Z perspektywy prawnej stanowi wyraz praktycznego wykorzystania wysublimowanych koncepcji odpowiedzialności za współudział w popełnianiu zbrodni wojennych, co do których przedstawiano w debacie publicznej liczne zastrzeżenia, w tym zarzuty absolutnej niepraktyczności. Jest wyrazem wykorzystania konstrukcji prawnych dla kwalifikacji zachowań naruszających prawo międzynarodowe

Wreszcie stanowi wyraz dążenia do realizacji funkcji zapobiegawczej określenia na płaszczyźnie międzynarodowej podstaw odpowiedzialności za zbrodnie wojenne i działań mających na celu pociągnięcie konkretnych osób do odpowiedzialności. Świadomość, że każdy, niezależnie od zajmowanej pozycji i zakresu pozostających w jego dyspozycji środków, będzie traktowany na zasadzie równości wobec prawa i pociągany do odpowiedzialności za zachowania sprzeczne z prawem międzynarodowym, ma - co najmniej w założeniu MTK – działać odstraszająco i prewencyjnie.

Wyraz potępienia

Wreszcie w przestrzeni prawnomiędzynarodowej postanowienie o aresztowaniu jest wyrazem instytucjonalnego potępienia. Swoistym wyrazem dążenia do ostracyzmu, co przynosić może rozmaite efekty w przyszłości.

Warto dostrzec, że determinuje szereg działań w sferze międzynarodowej. To prawo i prawnicy zdecydowali o określonej kwalifikacji zdarzeń w trakcie wojny w Ukrainie. Respektowanie prawa przez społeczność międzynarodową oznacza konieczność uwzględnienia wyrażonego przez MTK stanowiska. W tym zakresie jest wyrazem prymatu prawa nad polityką, ze wszystkimi wynikającymi z tego konsekwencjami, w tym ograniczeniami możliwych działań politycznych. Przykładem tego typu relacji są pierwsze komentarze dotyczące możliwości zniesienia sankcji wobec Federacji Rosyjskiej uzależniające ewentualne tego typu działania od wykonania wydanego w piątek nakazu aresztowania. Decyzja Izby Przygotowawczej MTK wpływać będzie także na sferę polityki międzynarodowej, czego przejawy dostrzec można w już złożonych deklaracjach przedstawicieli państw sygnatariuszy Statutu MTK o podporządkowaniu się nakazowi aresztowania.

Nie wchodząc w głębsze analizy znaczenia tego rozstrzygnięcia można bez ryzyka popełnienia błędu konstatować, że stanowi ono praktyczną próbę realizacji idei sprawiedliwości karnej na płaszczyźnie międzynarodowej. Jest wyrazem wiary co do funkcji i roli prawa, a także przekonania, że działania prawników, sądu prawa jakim jest MTK, mogą efektywnie wpływać na sposób kształtowania relacji międzynarodowych. Czy założenia i oczekiwania związane z tym postanowieniem spełnią się w jakimś chociażby zakresie zależy przede wszystkim od postawy społeczności międzynarodowej.

Czytaj więcej

Prawo karne

Prof. Hofmański: Osoby objęte nakazami nigdzie nie mogą czuć się bezpiecznie

Wszystkie państwa świata, które ratyfikowały Statutu Rzymski, a jest ich 123, mają prawny obowiązek współpracy z MTK. Pozostałe mogą zaofiarować Trybunałowi współpracę – mówi prof. Piotr Hofmański, prezes Międzynarodowego Trybunału Karnego