W artykule „Wspólnoty gruntowe: ostrożnie z reformą" zamieszczonym w „Rzeczpospolitej" z 11 stycznia 2013 r. Tomasz L. Nocznicki zanegował proponowany przez Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi kierunek zmian w ustawie o zagospodarowaniu wspólnot gruntowych, proponując powszechne uwłaszczenie gmin na mieniu takich wspólnot. Wydaje się – wbrew tej opinii – że zaproponowane rozwiązania stanowią rozsądny kompromis między poszanowaniem historycznej tradycji a współczesnymi realiami społeczno- gospodarczymi.
Choć swoimi korzeniami wspólnoty gruntowe sięgają niejednokrotnie zamierzchłych czasów, nie można twierdzić, że przepisy ich dotyczące stały się obecnie martwe, a tereny wchodzące w skład wspólnot stanowią nieużytki lub nie są właściwie zagospodarowane. Najlepiej dowodzi tego statystyka: spośród nieco ponad 5100 wspólnot gruntowych dla ponad 1000 powołano spółki do sprawowania zarządu i dokonano wszystkich wymaganych przepisami prawa czynności. Istnieje zatem znaczna liczba wspólnot, które dalej są wykorzystywane zgodnie ze swoim przeznaczeniem. Najbardziej znanymi – i to w skali krajowej – takimi wspólnotami są: Wspólnota Leśno-Gruntowa w Siewierzu (sięgająca swoimi początkami roku 1523) czy Wspólnota Leśna Uprawnionych 8 Wsi z siedzibą w Witowie.
Trudno więc dostrzec uzasadnienie do zaproponowanej w artykule całkowitej likwidacji wspólnot gruntowych. Zmiany legislacyjne powinny natomiast z jednej strony uelastycznić zarządzanie działającymi wspólnotami gruntowymi, a z drugiej – pozwolić na skuteczne uregulowanie stanu prawnego tych nieruchomości stanowiących wspólnoty gruntowe, gdzie nie tylko nie zostały powołane spółki zarządzające, lecz nawet nie ustalono listy uprawnionych. Takie właśnie cele leżą u podstaw przyjętych ostatnio przez Radę Ministrów założeń do projektu ustawy o zmianie ustawy o zagospodarowaniu wspólnot gruntowych.
Wspólnoty gruntowe, które dotychczas funkcjonują zgodnie z przepisami ustawy, będą mogły funkcjonować nadal w dotychczasowej formie organizacyjnej i gospodarować na dotychczasowych zasadach, jeżeli tylko taka będzie wola samych uprawnionych. Przewidziane są natomiast dwie istotne zmiany – przede wszystkim umożliwia się prowadzenie ksiąg wieczystych dla nieruchomości stanowiących wspólnotę gruntową. W związku z upatrywaniem we wspólnotach gruntowych elementu kolektywizacji rolnictwa w ustawie z 1963 roku wykluczono bowiem prowadzenie dla tych nieruchomości ksiąg wieczystych i mimo zmiany ustroju polityczno-gospodarczego przepis ten obowiązuje do dnia dzisiejszego. Grunty wspólnotowe są obecnie jedynymi, dla których ksiąg wieczystych założyć nie można. Druga zmiana polega na możliwości przekształcenia wspólnot gruntowych we współwłasność na podstawie decyzji uprawnionych – tj. zmiany prawnego statusu nieruchomości ze szczególnego (wspólnotowego) na wynikający bezpośrednio z uregulowań kodeksowych.
Poważniejszych zmian wymaga stworzenie realnej możliwości uregulowania stanu prawnego wspólnot niefunkcjonujących. Zgodnie z obowiązującym do dziś art. 8 ust. 5 ustawy o zagospodarowaniu wspólnot gruntowych ustalenie, które nieruchomości stanowią wspólnotę gruntową wraz z ustaleniem wykazów osób uprawnionych do udziału we wspólnocie, miało nastąpić w terminie roku od dnia wejścia w życie ustawy, a zatem do 5 lipca 1964 roku włącznie. Termin ten miał oczywiście znaczenie wyłącznie instrukcyjne, co oznacza, że i dziś można próbować regulować stan prawny nieruchomości stanowiących wspólnoty gruntowe, tyle że wymaga to – w najlepszym przypadku – najpierw ustalenia właścicieli gospodarstw rolnych faktycznie korzystających z gruntów wspólnoty przed 50 laty, a następnie prześledzenia losów prawnych poszczególnych gospodarstw. Prawo udziału we wspólnocie było bowiem związane co do zasady z prawem własności gospodarstwa rolnego. Z praktycznego punktu widzenia jest to niewykonalne.
