Postępowanie przygotowawcze po zmianach: czekając na 1 lipca

1 lipca wejdzie w życie ustawa z 27 września 2013 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych ustaw (DzU 25 października, poz. 1247). Nowelizacja przekształca postępowanie sądowe w kierunku procesu kontradyktoryjnego.

Są to zmiany modelowe. Powinny odciążyć sąd, którego zasadniczą rolą będzie ocena zebranego materiału dowodowego pod kątem wyrokowania, a który dotychczas odpowiadał za przeprowadzanie dowodów z mniejszym lub większym zaangażowaniem stron. Wzrost zaangażowania stron nastąpi też w postępowaniu odwoławczym (zm. art. 427 § 3 i 434 § 2 k.p.k.). Nowe kompetencje nadano referendarzom sądowym (np. art. 15 § 1, 23a § 1 i 57 § 2 k.p.k.). Wyeliminowano odrębny tryb uproszczony (uchylono rozdział 51).

Dalsza część odnosi się do zmian dotyczących etapu poprzedzającego postępowanie przed sądem, tj. postępowania przygotowawczego, które jest prowadzone w formie śledztwa lub dochodzenia, obejmuje czynności niecierpiące zwłoki i sporządzenie aktu oskarżenia.

Odmienny model

Jednym z celów postępowania przygotowawczego będzie zebranie, zabezpieczenie i utrwalenie dowodów „w zakresie niezbędnym" do stwierdzenia zasadności wniesienia aktu oskarżenia albo innego zakończenia postępowania, a także do przedstawienia wniosku o dopuszczenie tych dowodów i przeprowadzenie ich przed sądem (zm. art. 297 § 1 pkt 5 k.p.k.). Obecnie zebranie, zabezpieczenie i utrwalenie dowodów realizowane jest „dla sądu", a ograniczenie „w niezbędnym zakresie" dotyczy „utrwalenia dowodów". Po wejściu noweli w życie czynności dowodowe będą służyć prokuratorowi do oceny, czy istnieją podstawy do sporządzenia aktu oskarżenia lub umorzenia postępowania. „Zebranie" i „zabezpieczenie" tylko „w zakresie niezbędnym" do stwierdzenia zasadności wniesienia aktu oskarżenia (a nie dla sądu) może utrudniać dowodzenie przed sądem choćby ze względu na upływ czasu. Organy procesowe nie powinny rezygnować z dokładnego poszukiwania dowodów ze względu na zasady prawdy materialnej i obiektywizmu. W postępowaniu przygotowawczym dowody przeprowadzane będą przez organ procesowy prowadzący postępowanie. Nie wyłączy to prawa zgłoszenia wniosku dowodowego przez strony, tj. pokrzywdzonego i podejrzanego (art. 167 § 2 k.p.k.). W postępowaniu sądowym inicjatywa w zakresie wprowadzania dowodów do procesu zależeć będzie od kwestii, czy postępowanie zostało wszczęte z inicjatywy strony czy z urzędu (art. 167 § 1 i 2 k.p.k.).

Nowela przewiduje formę utrwalenia przesłuchania świadków przez policję w postaci protokołu ograniczonego do zapisu najistotniejszych oświadczeń osób biorących udział w czynności (zm. art. 311 § 3 k.p.k.). Takie protokoły ograniczone mogą nie zawierać istotnych wiadomości w sprawie, co może mieć ujemne znaczenie np. ze względu na „niepowtarzalność" śladów pamięciowych lub w razie potrzeby odczytania zeznań świadka (art. 391 k.p.k.).

Część zmian wzmocni pozycję pokrzywdzonego. Już nie tylko podejrzany i jego obrońca, ale także pokrzywdzony i jego pełnomocnik będą mogli składać wniosek o umożliwienie końcowego zapoznania się z materiałami postępowania (zm. art. 32, art. 143 § 1 pkt 8 k.p.k.). „Zapoznanie się" to uprawnienie do przejrzenia akt, a nie zreferowanie sprawy lub materiałów przez prowadzącego postępowanie. Zażalenie na zarządzenie odmawiające udostępnienia akt wydane przez prokuratora będzie rozpatrywał sąd (zm. art. 159 k.p.k.).

Co istotne, w terminie trzech dni od dnia zapoznania się z materiałami postępowania strony obrońcy lub pełnomocnicy będą mogli składać wnioski o uzupełnienie śledztwa, o uzupełnienie materiału dowodowego, który ma być przekazany sądowi z aktem oskarżenia, o określone dokumenty zawarte w aktach (zm. art. 321 § 5 k.p.k.). Dodano obowiązek pouczenia pokrzywdzonego przed pierwszym przesłuchaniem o posiadaniu statusu strony procesowej w postępowaniu przygotowawczym oraz poinformowania o uprawnieniach i obowiązkach przed pierwszym przesłuchaniem (zm. art. 300 k.p.k.). Jasno więc będzie określony status konkretnej osoby w postępowaniu. Prokuratora zobligowano też, aby przekazując wniosek o umorzenie postępowania i zastosowanie środków zabezpieczających, poinformował o tym pokrzywdzonego (art. 324 § 1a k.p.k.).

Zatrzymania

Uszczegółowiono podstawy stosowania zatrzymania i przymusowego doprowadzenia osoby podejrzanej, a także podejrzanego (art. 247 k.p.k.). Otóż jeżeli zajdzie uzasadniona obawa, że dana osoba nie stawi się na wezwanie do przedstawienia zarzutów osobie podejrzanej oraz zmiany zarzutów wobec podejrzanego albo badań lub czynności, o których mowa w art. 74 § 2 lub 3 k.p.k., prokurator będzie mógł zarządzić zatrzymanie i przymusowe doprowadzenie. Ogólniejszą podstawą, zasadną z punktu widzenia dynamiki i skuteczności postępowania, będzie uzasadniona obawa, że osoby te mogą w inny bezprawny sposób utrudniać postępowanie (zm. art. 247 § 1 k.p.k.).

W razie złożenia wniosku o zastosowanie albo przedłużenie tymczasowego aresztowania podejrzanemu i jego obrońcy będą udostępniane niezwłocznie akta sprawy w części zawierającej treść dowodów wskazanych we wniosku (art. 156 § 5a k.p.k.).

Poszerzono zakres dochodzenia, m.in. podnosząc wartość przedmiotu przestępstwa albo szkody wyrządzonej lub grożącej, do której prowadzone ma być dochodzenie – do 200 tys. zł (art. 325b k.p.k.). Zasadne było uchylenie dyskusyjnego art. 325c k.p.k. określającego negatywne przesłanki dochodzenia. Zmianie uległy reguły przedłużania dochodzenia, przy czym podstawowy okres prowadzenia dochodzenia nadal będzie wynosił dwa miesiące (art. 325i k.p.k.).

Nowela nie wypełniła w pełni postulatu doktryny co do potrzeby urealnienia bieżącego nadzoru prokuratora nad dochodzeniem. W art. 325e k.p.k. skreślono § 3 stanowiący, że nie jest wymagane powiadomienie prokuratora o wszczęciu dochodzenia. Uchylając ten przepis, nie wprowadzono wymogu zatwierdzenia przez prokuratora postanowienia o wszczęciu dochodzenia (art. 325e § 2 k.p.k.) ani nie określono wprost wymogu powiadamiania prokuratora i formy tego powiadomienia. W świetle k.p.k. nadzór prokuratora nadal będzie miał charakter następczy, uruchamiany w momencie przedłużenia dochodzenia, zatwierdzenia czynności, wniesienia zażalenia na postanowienie o odmowie wszczęcia dochodzenia oraz o umorzeniu dochodzenia i wpisaniu sprawy do rejestru przestępstw (art. 325e § 4 k.p.k.).

W dochodzeniu zatwierdzenia prokuratora będą wymagały wydane przez policję postanowienia o umorzeniu dochodzenia prowadzonego przeciwko osobie i postanowienia o zawieszeniu postępowania. Nie będą wymagały zatwierdzenia prokuratora postanowienia o wszczęciu dochodzenia, o umorzeniu dochodzenia i wpisaniu sprawy do rejestru przestępstw, a po zmianie także o odmowie wszczęcia dochodzenia (zm. art. 325e § 2 k.p.k.). Jeżeli policja otrzyma zawiadomienie o przestępstwie lub jej własne dane będą świadczyć o popełnieniu przestępstwa, co do którego obowiązkowe będzie prowadzenie śledztwa przez prokuratora, zobligowana będzie do ich niezwłocznego przekazania prokuratorowi wraz z zebranym materiałem (zm. art. 304 § 3 k.p.k.).

Bez uzasadnienia

Zrezygnowano z uzasadnienia jako obligatoryjnego elementu aktu oskarżenia. Pozostanie możliwość dołączenia uzasadnienia do aktu oskarżenia (zm. art. 332 k.p.k.). Brak uzasadnienia zasadniczo może utrudniać ocenę trafności decyzji procesowej. Akt oskarżenia będzie zawierał wykaz dowodów, o których przeprowadzenie podczas rozprawy występuje oskarżyciel (zm. art. 333 k.p.k.). Z aktem oskarżenia będą przekazywane sądowi jedynie materiały związane z kwestią odpowiedzialności osób za zarzucane czyny (zm. art. 334 k.p.k.). Sąd będzie więc dysponował aktami mniej obszernymi i precyzyjniej odnoszącymi się do czynów zarzucanych określonej osobie.

Uzasadnienie wniosku o warunkowe umorzenie postępowania nadal będzie można ograniczyć do wskazania dowodów świadczących o tym, że wina oskarżonego nie budzi wątpliwości, a ponadto okoliczności przemawiających za warunkowym umorzeniem (art. 336 § 2 k.p.k.). Również uzasadnienie wniosku o wydanie wyroku i orzeczenie uzgodnionych z oskarżonym kar lub innych środków przewidzianych w kodeksie karnym za przypisany mu występek bez przeprowadzenia rozprawy będzie można ograniczyć do wskazania dowodów świadczących, że okoliczności popełnienia czynu nie budzą wątpliwości, i wskazujących, że cele postępowania zostaną osiągnięte (art. 335 § 3 k.p.k.).

W obrębie wstępnej kontroli oskarżenia zniknie instytucja uzupełnienia postępowania przygotowawczego (uchylono art. 345 oraz 346 k.p.k.). Ocena, czy dowody wskazane w akcie oskarżenia do przeprowadzenia przed sądem będą wystarczające, pozostanie w rękach prokuratora i policji. Strony, obrońcy i pełnomocnicy będą uprawnieni do występowania – do czasu rozpoczęcia przewodu sądowego – o zobowiązanie prokuratora do uzupełnienia materiałów postępowania przygotowawczego dołączonych do aktu oskarżenia (art. 381 § 2 k.p.k.). Nowelizacją k.p.k., której dokonano ustawą z 10 stycznia 2003 r., dochodzenie uregulowano w odrębnym rozdziale 36a. Uwidacznia to odrębności śledztwa i dochodzenia. Dochodzenie różni się wyższym poziomem odformalizowania, możliwością ograniczenia jego zakresu (zob. art. 325h k.p.k.) i stosowania skróconych protokołów podczas utrwalania czynności procesowych. Nie zmieni się konstrukcja, w której dochodzenie prowadzi policja (lub organom wymieniony w art. 312 k.p.k.). Prokurator będzie mógł wydać postanowienie o prowadzeniu w sprawie własnego dochodzenia ze względu na wagę lub zawiłość sprawy (zm. art. 325a § 1 k.p.k.).

Inna konstrukcja

Po wejściu w życie ustawy nowelizującej z 10 stycznia 2003 r. zmianie podlegała regulacja kreująca prokuratora jako jedyny podmiot uprawniony do prowadzenia śledztwa. Wynikało to z ówczesnego brzmienia art. 311 § 1 k.p.k., że śledztwo prowadzi policja, jeżeli nie prowadzi go prokurator. Konstrukcję tę zmieniła nowela z 29 marca 2007 r. – art. 311 § 1 k.p.k. uzyskał treść: „śledztwo prowadzi prokurator". Model ten zachowuje nowela wchodząca w życie 1 lipca 2015 r. Postanowienie o wszczęciu śledztwa wydaje prokurator (art. 305 § 3 k.p.k.), który prowadzi śledztwo (art. 311 § 1 k.p.k., art. 151b § 2 k.k.s.). Może powierzyć policji przeprowadzenie śledztwa w całości lub w określonym zakresie albo dokonanie poszczególnych czynności śledztwa (art. 311 § 2 k.p.k.). Uczynienie prokuratora organem prowadzącym śledztwo nie wymaga zmiany. Do policji należy prowadzenie dochodzenia (art. 298 § 1 k.p.k., art. 311 § 1 k.p.k.) oraz śledztwa powierzonego (zob. art. 311 § 2 i 4 k.p.k.).

Poszerzenie zasięgu dochodzenia, większa skala obowiązków prokuratora jako oskarżyciela publicznego spowodują dociążenie policji, która nadal będzie podstawowym organem prowadzącym postępowania przygotowawcze. Taka pozycja wynika nie tylko ze wskazania policji wprost w art. 298 § 1 k.p.k., lecz także z powszechniejszych w praktyce czynności procesowych i postępowań nieprokuratorskich prowadzonych przez policję, faktycznej potrzeby jej udziału ze względu na zasoby kadrowe, możliwości techniczne, zaplecze kryminalistyczne, praktykę w realizacji czynności operacyjno-rozpoznawczych. Pozbawienie policji rangi organu formalnie prowadzącego postępowanie przygotowawcze i sprowadzenie jej roli do zabezpieczania dowodów stanowiłoby usankcjonowanie fikcji. Jej udział i tak okazywałby się konieczny i ostatecznie zasadniczy ciężar postępowania, wykonywanych w nim czynności, spoczywałby na policji.