Prawa przysługujące każdemu

Parafrazując znaną tezę wybitnego oksfordzkiego historyka, Sir Michaela Howarda, mówić można o dwóch wielkich i jakże odmiennych rewolucjach ubiegłego, dwudziestego wieku: bolszewickiej oraz wciąż trwającej, jaką jest rewolucja praw człowieka. Pierwsza ma się na szczęście ku schyłkowi, przynajmniej w tej części Europy. Druga rewolucja – rewolucja praw człowieka – trwa nadal i choć nie obywa się bez porażek, wciąż towarzyszy jej nadzieja na osiągnięcie przynajmniej niektórych przyświecających jej celów.

Z perspektywy sześćdziesięciu lat przyglądamy się dziś powszechnemu systemowi ochrony praw człowieka, któremu symboliczny początek dała Deklaracja Praw Człowieka, przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne ONZ 9 grudnia 1948 roku. Przyglądamy się prawom człowieka z perspektywy tej nieludzkiej ziemi, przeoranej przez obydwa dwudziestowieczne mordercze totalitaryzmy.

Lata II wojny światowej oraz zdarzenia, które miały miejsce tuż po jej zakończeniu, stanowią cezurę w historii idei praw człowieka, która wyznaczyła nowy etap rozwoju współpracy międzynarodowej. Do przyjęcia Deklaracji doszło w drodze niepowtarzalnego w historii konsensusu, który udało się osiągnąć w momencie niezwykłych napięć i konfliktów politycznych. Dokument ten ukształtował współczesne rozumienie praw człowieka, ujmując fundamentalne prawa o charakterze powszechnym. Deklaracja została przetłumaczona na ponad 360 języków świata, a data jej przyjęcia wyznacza corocznie obchody Międzynarodowego Dnia Praw Człowieka.

Autorzy Deklaracji, którzy wywodzili się z różnych kultur zadbali o to aby Powszechna Deklaracja stała się wspólną wizją bardziej sprawiedliwego i pokojowego świata. Stała się pierwszym międzynarodowym dokumentem, którego założeniem jest, że prawa człowieka i podstawowe wolności odnoszą się do każdej osoby i w każdym miejscu. Pierwszym w historii aktem, którego nie inspirowały zwycięskie rewolucje lub ruchy narodowo-wyzwoleńcze. Pierwszym, który wyłonił się z dyskusji przy stole obrad konferencji międzynarodowej i wyznaczył na kolejne dziesięciolecia standardy podstawowych, uniwersalnych wolności i praw człowieka. Była, o czym powinniśmy pamiętać aktem pisanym na zgliszczach i na cmentarzach, także tych bezimiennych, takich jak Auschwitz.

Jak powiedziałem, Deklaracja uważana jest za podstawowy akt wyznaczający standardy praw człowieka. Dokument ten stał się źródłem procesu internacjonalizacji praw człowieka, jak również wpłynął na wykształcenie się współczesnej koncepcji tych praw. I chociaż idea praw człowieka wymaga nadal rozwoju i dalszej uniwersalizacji, szczególnie jeśli chodzi o praktykę przestrzegania tych praw, to bez wątpienia bez Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka nasz dorobek kulturowy byłby ze porównania uboższy.

Jesteśmy dziś w obozie koncentracyjnym Auschwitz-Birkenau, w miejscu, w którym od czerwca 1940 roku do 1945 roku Niemcy zabili od 1,1 do 1,5 milionów ludzi. W pierwszym okresie istnienia obozu Niemcy kierowali tu przede wszystkim Polaków, ludzi uznanych za szczególnie niebezpiecznych, a więc członków elity narodu polskiego, jego politycznych, społecznych i duchowych przywódców, przedstawicieli inteligencji, kultury i nauki, a także uczestników ruchu oporu, oficerów, etc.

Od 1942 roku obóz stał się miejscem największego masowego mordu w dziejach ludzkości, dokonanego na europejskich Żydach w ramach hitlerowskiego planu całkowitej zagłady tego narodu. Większość z deportowanych do Auschwitz Żydów — mężczyzn, kobiet i dzieci bezpośrednio po przywiezieniu kierowano na śmierć w komorach gazowych Birkenau. Naziści przeznaczyli na całkowitą zagładę wszystkich Żydów zamieszkujących Europę, niezależnie od ich wieku, płci, zawodów, obywatelstwa czy zapatrywań politycznych. Ginęli tylko dlatego że byli Żydami. W Auschwitz znalazło się też ok. 20 tys. Cyganów z kilku krajów europejskich, ponad 10 tys. sowieckich jeńców wojennych oraz kilkanaście tysięcy więźniów innych narodowości.

Jesteśmy więc w miejscu bardzo konkretnym, jak żadne inne na ziemi przesiąkniętym krwią i łzami, na gigantycznym cmentarzysku. Zarazem jednak jesteśmy w miejscu symbolicznym, łączącym doświadczenia wszystkich tego rodzaju miejsc kaźni, obozów koncentracyjnych i gułagów, w których zanegowano istnienie praw człowieka, a w rzeczy samej zanegowano istotę człowieczeństwa, z której wszystkie prawa się wywodzą.

W trakcie II wojny światowej dopuszczono się zbrodni wojennych na niespotykaną wcześniej skalę. Do słowników całego świata weszło stworzone przez Rafała Lemkina określenie „ludobójstwo” (genocide). Wkrótce do tych okrucieństw dołączyć miało zagrożenie, jakie niosła ze sobą siła niszczycielska bomby atomowej oraz powojenny wyścig zbrojeń. Wojna światowa, a przede wszystkim polityka rasistowska oraz Holokaust, uwidoczniły jak naruszanie praw człowieka połączone z brakiem reakcji społeczności międzynarodowej, mogą rozprzestrzenić się na kraje sąsiadujące, a następnie na znaczną część świata. Wydarzenie te zmieniły zarazem podejście społeczności międzynarodowej do idei praw człowieka, choć musiały minąć jeszcze dziesięciolecia nim upadł drugi europejski totalitaryzm – sowiecki komunizm.

Po zakończeniu wojny przyszedł czas na refleksję i na działanie. W Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka wywiedziono posiadanie fundamentalnych praw i wolności po prostu z faktu bycia człowiekiem. Koncepcja ta nawiązuje przede wszystkim do filozofii prawa naturalnego, stanowiąc zarazem wyraz właściwego kompromisu w stosunku dla różnych kultur. Twórcy Deklaracji, którzy początkowo sugerowali konieczność dostarczenia jednolitego filozoficznego uzasadnienie dla praw człowieka w niej wyrażonych, stanęli przed bardzo trudnym zadaniem. Nad problemem tym pracował m.in. znany francuski filozof — Jacques Maritain. Jego rozważania w tym zakresie zakończyć miało sławne stwierdzenie: „Zgadzamy się na te prawa, dopóki nikt się nas nie zapyta dlaczego”.

W tym miejscu, w niemieckim obozie koncentracyjnym Auschwitz, gdzie dopełnił się tragizm losu człowieka i gdzie pojęcie człowieczeństwa kaci w szalonej teorii i bestialskiej praktyce zastąpili podziałem na nadludzi i podludzi, my także nie musimy odpowiadać na pytanie dlaczego akceptujemy prawa człowieka.