Lisicki: jaka kara za straszne zbrodnie

Od kiedy Anders Behring Breivik zamordował z zimną krwią 76 osób, nie cichnie dyskusja, jak go ukarać. 21 lat więzienia – najwyższy możliwy wyrok w Norwegii – wydaje się, delikatnie mówiąc, karą niewspółmierną w stosunku do zbrodni. Ktoś nawet wyliczył, że oznaczałoby to zaledwie kilkadziesiąt dni odosobnienia za jedno zabójstwo. Przyznaję, argument to nieco demagogiczny. W końcu, chcemy czy nie, wartości straconego ludzkiego życia nie da się ująć w arytmetycznych formułach.

Nie da się sumować zbrodni. Wszakże to nie ta buchalteryjna nieco mentalność najbardziej mnie poruszyła. Przeciwnie. W tego typu wyliczeniach mogę dostrzec tęsknotę za sprawiedliwością. Tęsknotę, o której zdają się zapominać różnej maści eksperci. To oni właśnie, albo raczej ich argumenty, budzą moje największe wątpliwości.

Absurdalna logika

Pierwszy argument mówił, że ewentualne zaostrzenie prawodawstwa, a już z pewnością przywrócenie kary śmierci, byłoby zwycięstwem mordercy. Niezliczone jest grono zwolenników tego poglądu. I to niemal od pierwszej chwili, kiedy nastąpił atak terrorysty. Co ciekawe, mimo że wyjątkowo bałamutny, argument ten łatwo zdaje się trafiać do przekonania ogółu. A przecież kto tak rozumuje, zakłada, że między zbrodniarzem a społeczeństwem toczy się pewnego rodzaju gra, w której stawką jest zmiana łagodnego prawa.

Liberalne prawo okazuje się być wartością samą w sobie, czymś na tyle doskonałym i skończonym, że musi pozostać niezmienione nawet w obliczu najbardziej potwornej zbrodni. Zbrodniarz wygrałby, gdyby zmieniono prawo, przegrywa, jeśli nic się nie zmieni. Zgodnie z tą wizją jest on jakby szantażystą, jego zbrodnie jawią się jako domaganie się okupu, którym okazuje się zmiana prawa.

Logiczną konsekwencją takiego myślenia byłoby ogłoszenie, że odpowiedzią na kolejne zbrodnie powinno być nie zaostrzenie, lecz złagodzenie prawa. Tylko tak przecież można naprawdę pokazać, że morderca nie odniesie zwycięstwa nad tym, czego nienawidzi: nad liberalnym społeczeństwem. Tyle że cały ten sposób opisu zdaje się być całkiem chybiony.

To nie prawo i jego system jest tu zakładnikiem, ale ludzkie życie. Prawo samo w sobie jest wartością tylko o tyle, o ile skutecznie to życie chroni. Kto tego nie pojmuje, niech odpowie sobie na następne pytania. Ilu ludzi musiałoby zginąć, żeby zmiana prawa nie została uznana za zwycięstwo zabójcy? 100? 200? a może 300? Ilu zbrodniarzy musiałoby się pojawić, żeby nieuleganie im pozostawało zwycięstwem? To absurdalna logika i nie ma sensu jej kontynuować.

Poczucie bezkarności

Ma sens natomiast refleksja nad najistotniejszym powodem niechęci dużej części prawniczych elit do pomysłów zaostrzania prawa. Skąd się bierze ich sprzeciw, doskonale pokazał Jerzy Sarnecki, szwedzki kryminolog, w rozmowie z "Rzeczpospolitą" ("Zamachowiec będzie siedział 21 lat", "Rz" 26 lipca, 2011). "Kara to produkt czysto polityczny i ma niewiele wspólnego z zapobieganiem przestępczości. Nikt chyba nie sądzi, że gdyby za czyny, które popełnił Anders Breivik, obowiązywała kara bardziej surowa, to zmieniłoby to decyzję zamachowca. Ten człowiek niezależnie od wymiaru kary do zbrodni i tak by się posunął".

Doprawdy? Skąd szwedzki kryminolog czerpie swą pewność? Gotów jestem utrzymywać, że właśnie kompletne poczucie bezkarności sprawiło, że Breivik podjął fatalne postanowienie. Wszystko wskazuje na to, że dokładnie zaplanował swoje czyny. I nie chodzi mi tylko o przygotowanie broni, sporządzenie bomb, a następnie opracowanie planu, jak i kiedy przedostać się na wyspę.

Ważniejsze jest to, że morderca od początku dokładnie wyobrażał sobie, jak będzie wyglądał jego proces, jak się będzie zachowywał PO DOKONANIU ZBRODNI, co zamierza wtedy mówić. Gdyby nie liczył się z karą i nie bał się śmierci, to dlaczego nie stawiał oporu policji? Dlaczego nie walczył z tymi, którzy mogli go zabić, ale wolał zabijać bezbronnych? Dokonywał rachunku zysków i strat? Oczywiście.

Nie strzelał do policjantów, bo wiedział, że w takiej wymianie ognia może stracić życie; bał się o nie, troszczył i chronił je. Dokładnie o to życie, które metodycznie, minuta po minucie, odbierał młodym Norwegom na wyspie. Podobnie tylko kalkulacją można wytłumaczyć jego żądania, by występować przed sędziami w mundurze i by uczynić rozprawę publiczną. I te pełne buty słowa przekazane kilkanaście godzin po zbrodni, że to, co zrobił, było ohydne, lecz konieczne.

To właśnie owa dysproporcja między zbrodnią, którą popełnił, i bezkarnością sprawia, idę o zakład, że na jego twarzy tak łatwo pojawił się ironiczny uśmieszek. Gdyby morderca nie rozumiał, czym jest strach przed własną śmiercią, gdyby nie pilnował własnego życia, jak mógłby z taką satysfakcją pozbawiać go drugich? Argument szwedzkiego kryminologa miałby sens tylko w odniesieniu do psychopatów, do ludzi, którzy w dosłownym tego słowa znaczeniu nie wiedzą, co czynią. Nic nie wskazuje na to, żeby Breivika można było zaliczyć do tej grupy.