Teresa Stylińska o poprawności językowej

We wrześniu podczas corocznego narodowego czytania będziemy słuchać „Wesela" Wyspiańskiego. Wybór piękny i trafny (choć gdyby wybrano inne z proponowanych dzieł – „Przedwiośnie", „Beniowskiego" lub „Pamiątki Soplicy" – też byłby piękny i trafny), ale informacja na ten temat, podana w Wiadomościach TVP 21 lutego w Międzynarodowym Dniu Języka Ojczystego, była bardzo lakoniczna, wręcz pobieżna. Nie pomyślano o tym, by oprawić ją w szerszy kontekst, jakim był właśnie dzień polszczyzny.

Faktem jest, że ludzie mediów w dużej części przestali być wyczuleni na formę języka, choć jest on przecież narzędziem ich pracy. Tymczasem o narzędzia należy dbać. To tak, jak gdyby mechanik pozwolił, by sprzęt, jakiego używa, zardzewiał, kierowca prowadził niesprawny samochód, a adwokat nie znał treści kodeksów.

W mediach cicho sza

W ów dzień poświęcony (czy też „dedykowany", jak należałoby modnie powiedzieć) polszczyźnie kupiłam komplet dzienników, żeby zobaczyć, co prasa ma do powiedzenia na temat języka polskiego. Jak się okazało, nie ma do powiedzenia nic – i pod tym względem „Rzeczpospolita", „Gazeta Wyborcza", „Dziennik – Gazeta Prawna", „Nasz Dziennik" i „Polska The Times" zupełnie się od siebie nie różnią. W żadnej z gazet nie było nawet wzmianki o sprawach językowych ani, siłą rzeczy, przejawów zatroskania o stan polszczyzny.

Dzień Języka Ojczystego, inicjatywa UNESCO z 1999 roku, ma w założeniu przypominać, że własny język stanowi wielką wartość, a zatem wymaga stałej troski. O niejednej inicjatywie ONZ nie da się powiedzieć wiele dobrego, ale ta akurat jest w stanie się obronić. W zglobalizowanym świecie języki narodowe wystawione są na niebezpieczeństwa, którym bardzo trudno jest się przeciwstawić. Dlatego nigdy dość przypominania, że język narodowy i jego piękno stanowią wartość samą w sobie.

Jednym z największych zagrożeń jest bez wątpienia niepowstrzymana ekspansja angielskiego. Niektóre nacje starają się przed nią, z mniejszym lub większym powodzeniem, bronić – to przede wszystkim Francuzi, zbrojni w poczucie, że francuski jest wart szacunku i ochrony na miarę swej wielkiej przeszłości. Inni poddali się na całej linii i do tego grona, niestety, zaliczamy się my. Obrona – uprzedzę łatwe zarzuty – nie oznacza, że należy z inkwizytorskim zapałem eliminować wszelkie językowe nowości. Wiele z nich ma sens, a są i takie, które w wersji zapożyczonej z angielskiego wypadają o wiele lepiej niż w polskiej – przykładem zgrabne słowo „lajki", znacznie przyjemniejsze dla ucha od topornych „polubień".

Słowa inwazyjne

Język ma prawo zmieniać się i rozwijać. Nie byłoby z tym problemu, gdyby nie to, że nie każda zmiana jest pożądana. Pomińmy już nagminne określanie po angielsku stanowisk bądź czynności – wszystkich tych account managerów, sales directorów, modellingu, factoringu, outsourcingu, time-sharingu itp. W ogromnej większości wypadków posługiwanie się tymi terminami nie ma uzasadnienia i trudno doprawdy dociec, z czego wynika. Może angielska forma dodaje prestiżu? Z tego rodzaju nowościami można się jednak stosunkowo łatwo uporać, jeśli jest po temu wola i determinacja. Wystarczy wyzbyć się złudzeń, że w wersji obcej wszystko brzmi lepiej, i wrócić do starych dobrych określeń bądź też, gdy jest taka potrzeba, popracować nad wymyśleniem nowych – co nie zawsze bywa łatwe, ale nie jest niewykonalne.

Znacznie gorzej jednak mają się sprawy, gdy bezrefleksyjne przekładanie słów angielskich powoduje, że tzw. przekaz językowy traci klarowność, a język swe bogactwo. Doskonałą tego ilustrację stanowi nagminne ostatnio – również w „Rzeczpospolitej", niestety – używanie słowa „sekretarz" na określenie członków administracji amerykańskiej. Ponieważ Ameryka jest dziś tematem stale obecnym, „sekretarze": handlu, edukacji, obrony zagościli w polskich mediach na dobre.

Zbyt mocne zwroty

Termin „secretary" (ściślej: „secretary of state for..." – sekretarz stanu do spraw...), istotnie w USA i Wielkiej Brytanii jest oficjalnym tytułem szefów resortów ministerialnych. Ale co z tego? Jasność przekazu skierowanego do polskiego czytelnika, który nie ma obowiązku znać zagranicznej terminologii, za to ma prawo do otrzymywania czytelnej i precyzyjnej informacji, każe używać oczywistego terminu „ministrowie" (poza sekretarzem stanu, który jest pod tym względem na prawach specjalnych). Bo sekretarze to właśnie ministrowie. Tak też przez całe lata pisano, zgodnie z poprawną terminologią i ze zdrowym rozsądkiem, który teraz gdzieś się zagubił.

Wśród językowych grzechów głównych w wydaniu medialnym wypada też odnotować nadużywanie mocnych słów i dużych liter. Już prawie nie mówi się, że poseł X czy pan Y kogoś skrytykował – tylko „atakował". Rzadko też zdarza się, by ktoś komuś cokolwiek po prostu zarzucał – od razu „oskarża". Dobór mocnych słów ma działać jak ostra przyprawa, ale to, co w kuchni się sprawdza, w języku daje efekt odwrotny, a niekiedy zgoła komiczny (jak ostatnio w radiu, skąd można się było dowiedzieć, że eksminister Emil Wąsacz „jest oskarżony o odpowiedzialność konstytucyjną" – nowy, interesujący występek).

Już nie grzechem, ale wręcz zbrodnią na języku polskim jest też podawanie obcych nazw i nazwisk w transkrypcji angielskiej i coraz bardziej nagminne lekceważenie odmiany rzeczowników. Winne są media, ale także instytucje kultury, w szczególności filharmonie i opery zatrudniające artystów z Rosji i innych krajów, w których w użyciu jest alfabet inny niż łaciński. Przykład? Choćby Alexei Fadeyechev i Tatyana Rastorgueva – dwoje choreografów, współtwórców wieczoru baletowego w Teatrze Wielkim. Trzeba przyznać, że odczytanie ich nazwisk tak, jak je zapisano, to sztuka nie lada.

Małe grono zapaleńców

Przykłady można mnożyć niemalże w nieskończoność, bo taka praktyka, całkowicie sprzeczna z obowiązującą zasadą transkrypcji nazwisk, ma miejsce w instytucjach muzycznych jak Polska długa i szeroka. Z kolei uparte trzymanie się mianownika („przyjdź do Sephora", „dziś w Leclerc" itp.) jest chyba podyktowane przeświadczeniem, że nierozgarnięty klient, jeśli nie usłyszy nazwy firmy w podstawowym jej brzmieniu, nie będzie wiedział, gdzie iść. Skoro media zamieszczają reklamy, może jednak powinny ingerować w ich formę?