Obdarowując innych dbamy również o siebie

Dlaczego ludzie obdarowują się prezentami? Pochłania to przecież dużo czasu i energii, a nie jest konieczne dla przetrwania gatunku.

Maria Flis:

Zasada wzajemności – bo o niej mówimy – jest jednym z najbardziej uniwersalnych czynników regulujących życie społeczne. Występowała zarówno w kulturach prostych, niepiśmiennych, jak i rozwiniętych. Jej celem było i jest spajanie ludzi, tworzenie i utrwalanie więzi społecznych. Co ważne, prostota jej formy sprawia, że może być właściwie dostępna dla każdego. Marcel Mauss, francuski socjolog i antropolog, w swoim „Szkicu o darze“ pisze, że składa się ona z trzech elementów: obowiązku dawania, obowiązku przyjmowania i odwzajemniania.

Czyli zawsze dawało się po to, aby dostać.

W społeczeństwach prostych było tak z pewnością. Zasada odwzajemniania obowiązywała nie dlatego, że w przeciwnym razie pojawiłoby się poczucie psychicznego dyskomfortu, ale związana była z wiarą w ducha rzeczy danej. W języku Maorysów miał on swoją nazwę „hau“. Wierzono, że wraz z otrzymaną rzeczą dostaje się ducha ofiarodawcy, ducha, który powinien do niego wrócić – niekoniecznie bezpośrednio i w tej samej postaci.

A skąd dzisiaj się bierze ta potrzeba?

Słynny francuski etnolog Claude Levi-Strauss porównał obdarowywanie się prezentami z okazji świąt Bożego Narodzenia do potlaczu. To rytuał Indian Ameryki Północnej, który polegał na oddawaniu innym swoich dóbr materialnych lub na ich niszczeniu. Celem było ugruntowanie statusu społecznego. A więc im ktoś więcej rozdał lub zniszczył, tym jego pozycja w hierarchii była wyższa. Trochę podobnie jest dzisiaj. Wierzymy, że ofiarowanie drogich prezentów podniesie nasz prestiż. Ale myślę, że jeszcze jeden czynnik odgrywa tu rolę. Obdarowujemy innych także dlatego, by sprawić przyjemność sobie samym. By zrekompensować poczucie winy wynikające z tego, że na co dzień nie poświęcamy bliskim wystarczającej ilości czasu i uwagi.

Czy w historii ludzkości istniała jakaś rzecz, która zawsze i wszędzie uważana była za wyśmienity prezent?

Wydaje mi się, że trudno mówić o istnieniu takiego uniwersalnego prezentu. To, co cieszyło członka jednej kultury, członkowi innej mogło się wydać całkowicie bezwartościowe. Przykładem są chociażby naramienniki i naszyjniki wykonane z muszli, które w ramach rytualnej wymiany były ofiarowywane na Wyspach Trobriandzkich. W kategoriach estetycznych na Europejczyku porywającego wrażenia raczej nie robiły.

Wierzono, że wraz z otrzymaną rzeczą dostaje się ducha, który powinien wrócić do ofiarodawcy

Z jakich okazji ludzie się obdarowywali?