Apetyt na gwiazdę

Nietypowy układ podwójny gwiazd zwrócił uwagę astronomów podczas przeszukiwania nieba południowego w ramach polskiego projektu OGLE kierowanego przez prof. Andrzeja Udalskiego.

Analizę tego układu badacze przedstawili w najnowszym wydaniu prestiżowego magazynu naukowego „Nature". Zespołem kierował prof. Grzegorz Pietrzyński z Obserwatorium Astronomicznego Uniwersytetu Warszawskiego.

Układ OGLE-BLG-RRLYR-02792, znaleziony blisko centrum galaktyki, składa się z czerwonego olbrzyma oraz gwiazdy pulsującej - okresowo zmieniającej rozmiary. Sposób jej pulsowania jest charakterystyczny dla gwiazd zmiennych zwanych przez astronomów gwiazdami typu RR Lutni. Żaden z dotychczas znanych obiektów tego typu (z których większość została odkryta przez zespół OGLE) nie występuje w układzie podwójnym.

-  Wydawało się nam, że odkryty układ będzie pierwszym takim przypadkiem - powiedział prof. Igor Soszyński.

Ale analiza na podstawie danych obserwatorium Uniwersytetu Warszawskiego w Las Campanas w Chile nie wystarczyła na dokładne pomiary gwiazdy. Polscy badacze skorzystali z pomocy kolegów pracujących w międzynarodowym projekcie Araucaria o dodatkowe obserwacje za pomocą najpotężniejszych na świecie teleskopów (Bardzo Wielkiego Teleskopu w Paranal i Magellan w Las Campanas w Chile). Okazało się, że masa gwiazdy pulsującej jest dwa razy mniejsza niż typowej RR Lutni.

- Odkryliśmy nieznany mechanizm tworzenia się gwiazd pulsujących, które zachowują się jak obiekty RR Lutni, lecz mają inne pochodzenie i własności - mówi prof. Pietrzyński.

Zewnętrzne warstwy gwiazdy, która była początkowo większa, zostały wyssane przez sąsiada. Pozostało jej rozgrzane jądro, które pulsuje, imitując gwiazdę typu RR Lutni.

- Układ został zarejestrowany w krótkotrwałej fazie ewolucji, pulsacje za kilkadziesiąt tysięcy lat -  zanikną. Tylko dzięki obserwacji setek milionów gwiazd w projekcie OGLE możemy wyłapywać takie przypadki - dodaje prof. Andrzej Udalski.

Atutem zespołu OGLE (ang. The Optical Gravitational Lensing Experiment) jest zastosowanie po raz pierwszy w obserwacjach astronomicznych techniki mikrosoczewkowania grawitacyjnego. Metoda polega na precyzyjnych pomiarach rozjaśniana blasku odległej gwiazdy wywołanego przez przechodzący przed nią układ planetarny. Pole grawitacyjne układu - zgodnie z teorią Einsteina - działa jak soczewka i skupia światło gwiazdy.

Metoda zaproponowana przez nieżyjącego już prof. Bohdana Paczyńskiego pozwala na znajdowanie planet, które są poza zasięgiem innych metod. Ale wykrywanie planet jest trudne, gdyż ustawienie się w przestrzeni gwiazdy tła i „soczewki" - układu planetarnego zdarza się rzadko. Dlatego, aby wyłuskać te przypadki, konieczne są ciągłe obserwacje dziesiątków milionów gwiazd.

Największym osiągnięciem było odkrycie nieznanych globów w odległych układach planetarnych. Zespół OGLE odkrył takich planet już ponad 20. W 2005 r. we współpracy z międzynarodowym projektem PLANET i zespołem MOA polscy badacze odkryli planetę najmniejszą, najbardziej podobną do Ziemi. Rok później astronomowie z Polski znaleźli system planetarny podobny do Układu Słonecznego.