Powieściowa Liga Mistrzów

Amerykanie mają swoją „wielką powieść amerykańską", jak nazywają epicką panoramę epoki w stylu Steinbecka czy Dos Passosa, do której wzdychają i której domagają się od swoich autorów. Polacy nie mają nawet tego, bo i skąd? Wielkie realistyczne prozy to nie jest dyscyplina, w której kiedykolwiek odnosiliśmy znaczące sukcesy. To literacki futbol, a my w piłce nożnej, po dawno zapomnianych brązowych medalach, nic nie osiągnęliśmy. Miewamy raczej w piśmiennictwie wybitne odpowiedniki skoczków narciarskich, uprawiających sport piękny, choć raczej niszowy. Zgodnie ze stereotypowym wyobrażeniem jesteśmy narodem poetów, a w tym akurat wypadku stereotyp jest w stu procentach prawdziwy. Paweł Dunin-Wąsowicz oszacował nawet kiedyś (pół żartem, pół serio) liczbę polskich poetów na sto tysięcy.

Dlatego, jako że to w zasadzie jedyny punkt odniesienia, od co najmniej dwóch dekad krytycy domagają się od pisarzy „nowej Lalki", która pokazałaby współczesną Polskę. Bez skutku. Zwłaszcza młodzi prozaicy są nad wyraz oporni, jak bardzo by byli utalentowani, żaden nie chce być „nowym Prusem". Wszystko można zarzucić takiej np. Dorocie Masłowskiej czy Michałowi Witkowskiemu, ale nie ambicje epickie. A i w średnim pokoleniu autorzy pokroju Andrzeja Stasiuka czy Olgi Tokarczuk nawet jak już powieść napiszą, to z „Lalką" nie ma ona wiele wspólnego.

Narzekania na kryzys polskiej powieści stały się w ostatnich latach jednym z rytualnych zaklęć publicystyki literackiej, powtarzanym tak często, że już nikt ich nie słucha i nie traktuje do końca serio. I słusznie. Bo choć powieść jak futbol nie jest naszą dyscypliną narodową, to mamy przecież całkiem niezłych zawodników. A sądząc po wydarzeniach ostatnich tygodni, można by nawet stwierdzić, że jest naprawdę nieźle.

Mamy epików

To co wydarzyło się w ostatnich tygodniach na rynku wydawniczym, zadaje kłam opinii, że w Polsce nie ukazują się dobre powieści. Niemal równocześnie pojawiły się trzy książki, które najlepiej opisuje określenie „epika". Dwie wyszły spod ręki autorów uznanych i popularnych (na tyle, że pojawiły się nawet na listach bestsellerów), Jerzego Pilcha („Wiele demonów") oraz Eustachego Rylskiego („Obok Julii"), trzecia jest udanym debiutem wybitnego poety Jana Polkowskiego („Ślady krwi"). Nie jest może tak, że są to powieści zupełnie pozbawione wad, jednak w każdym z przypadków zalety zdecydowanie przeważają.

A najwięcej ma ich, moim zdaniem, książka Rylskiego, zaskakująca podwójnie.

Po pierwsze ilością wątków otwarcie autobiograficznych, których autor, bliski już przecież siedemdziesiątki, zawsze unikał. Po drugie zaś „Obok Julii" to pierwsza „prawdziwa" powieść tego twórcy. Tak, oczywiście, wiem, że po rozjechaniu tradycyjnych wzorców przez XX-wieczne awangardy coś takiego jak „prawdziwa" powieść nie istnieje. A jednak każdy, kto takie określenie słyszy, wie, o co chodzi. O historię, która ma więcej niż jeden wątek i jednego bohatera, o wciągającą fabułę, o opowieść przedstawiającą jakąś wizję świata, będącą czymś więcej niż prostym opisem faktów. Te wszystkie warunki „Obok Julii" spełnia, natomiast wcześniejsze książki Rylskiego, często zwane powieściami, były, w tradycyjnym rozumieniu, nowelami. Zarówno jeśli chodzi o objętość, jak i ilość wątków czy bohaterów. To, oczywiście, niczego nie ujmuje znakomitym „Warunkowi" czy „Stankiewiczowi", jednak większość czytelników, gdy myśli o powieści, ma przed oczami książkę taką właśnie jak „Obok Julii".

Jest gorące lato 1963 roku, dwudziestoletni bohater Janek Ruczaj pracuje w bazie samochodowej gdzieś na Dolnym Śląsku, ciesząc się własną urodą (przypominał Alaina Delona) i młodością. Do momentu, gdy po kilkuletniej nieobecności do miasteczka wraca nauczycielka Julia Neider, w której się kiedyś kochał, i prosi go, by pomógł jej nielegalnie przekroczyć granicę. Janek będzie gotów dla niej zabić, mszcząc krzywdy, jakich doznała od licznych mężczyzn, i to nie tylko w Polsce. Co ciekawe, mścić się będzie, zanim dokładnie pozna jej historię, jakby wyprzedzając wydarzenia.

A te wirują jak w kalejdoskopie. Jako podejrzany o zabójstwo zostaje zaplątany w lewe (i bardzo dochodowe) interesy pod nadzorem tajemniczego Kapitana, ubeka, może wojskowego, a może milicjanta albo kogoś jeszcze innego, sprawującego nieformalną władzę nad okolicą. Dzięki jego ochronie klan wielbicieli Hemingwaya, czyli najbliższych przyjaciół Ruczaja, zamienia się w dobrze prosperującą lokalną sitwę, co w pewnym momencie musi się źle skończyć, choć nie dla głównego bohatera. Ten wyjeżdża do Warszawy, a potem nawet na Lazurowe Wybrzeże, gdzie pracuje dla rosyjskiej mafii i wplątuje się w historię terrorystów spod znaku Czerwonych Brygad. Nikomu nie odbiorę chyba przyjemności z lektury, gdy zdradzę, że Julia Neider, o której Ruczaj nie może zapomnieć, ma z tym wiele wspólnego.

Kim jest mężczyzna?

Cała książka ma formę opowieści 65-letniego bohatera, zbliżającego się do kresu życia, dla którego miłość do nauczycielki (ze wszystkimi swoimi konsekwencjami) była najważniejszym, co mu się przydarzyło. Ale w zasadzie nie dowiemy się, kim jest Julia, czy przedstawiona przez nią wersja wydarzeń jest prawdziwa, czy to może fantasmagoria. Nie do końca poznamy też motywację bohatera. Bo choć pisarz dał mu sporo ze swojej biografii: arystokratyczne pochodzenie, dramatyczne losy rodziny, ba – nawet miejsce zamieszkania i kolejne zajęcia,  Ruczaj nie jest Rylskim. Za to ma ten sam problem, który ma twórca. Zastanawia się (do czego odsyła nas choćby postać Hemingwaya) nad tym, kim jest mężczyzna i czym jest dziś męskość. Ten kto jest odporny na urok prozy Rylskiego, uzna „Obok Julii" za dzieło niezbyt udane. Jednak jego zwolennicy, a tych nie brakuje, powiedzą tak jak ja, że to świetna książka.

W gruncie rzeczy podobnie jest z powieścią „Wiele demonów" Jerzego Pilcha, ponoć ostatnią, jaką twórca ma zamiar napisać (co ogłosił przed jej wydaniem). Szczerze mówiąc, trudno jest w to uwierzyć, bo autor „Pod Mocnym Aniołem" jest w dobrej literackiej formie. Choć jego nowa książka raczej nie przekona nieprzekonanych, bo w przeciwieństwie do Rylskiego Pilch specjalnie nie zaskakuje. On akurat znany jest z eksponowania motywów autobiograficznych.

Wszystko, czego od Jerzego Pilcha oczekujemy, znajdziemy w „Wielu demonach". Choć Wisła nazywa się Sigła, mamy tam galerię dobrze znanych postaci: będącego wcieleniem dobroci Księdza Pastora, patriarchę Naczelnika, luterskie sekutnice, młodych bohaterów dorastających w surowej społeczności i spętanych jej regułami. Czyli dostajemy wszystko to, co znamy choćby z „Tysiąca spokojnych miast" czy „Innych rozkoszy". Świetne sceny rodzajowe, dowcipne dialogi, ciekawych bohaterów. Całą opowieść spina klamrą Wigilia, na którą siostra zaginionej przyjeżdża, o zgrozo, z katolickim narzeczonym. A jednak pojawia się tu motyw dla pisarza nowy. Zbrodnia. Tajemnicze zniknięcie córki Pastora Oli Mrak (nazwisko jak najbardziej znaczące, które mogłoby brzmieć Mrok) i, związany z tym, interesujący wątek jasnowidza czy też mędrca listonosza Frycka.