Mądrość, proroctwa i boskie natchnienie

Włodzimierz Staniewski, niczym Sybilla, przemienia zamierzchłą przeszłość w przepowiednię nowej teatralnej przyszłości. Jego nowy projekt – seria oratoriów na motywach tekstów proroctw i przepowiedni – to kolejna wyprawa w głąb niezbadanych obszarów Antyku. „Prorocze" oratoria poprzedziły „Metamorfozy", które tchnęły nowego ducha w muzykę antycznej Grecji, oraz „Elektra", gdzie cheironomia (sztuka gestu) stała się materią nowej formy teatru Staniewskiego – „eseju teatralnego".

Niestrudzony w poszukiwaniu siły witalnej teatru, Staniewski przedzierał się przez kolejne warstwy cywilizacji, aż trafił do centrum greckiego świata – do Delf. Położone wysoko nad Doliną Pleistosu, między bliźniaczymi szczytami Parnasu, miejsce to ma potężną moc (dynamis), która przez stulecia przyciągała ludzi pragnących usłyszeć objawienie wyroczni – głos Apollina, największego proroka wśród bogów, przemawiającego ustami swej kapłanki Pytii.

Nad świątynią Apollina górują monumentalne klify Phaedriades, a głęboko we wnętrzu ziemi drzemią ogromne siły, które nadały kształt krajobrazowi i zdają się wynosić podziemne jaskinie ku niebu. W 2008 roku Staniewski poprowadził tamtędy procesję złożoną z aktorów, filmowców i mieszkańców Delf: stromą ścieżką przez szczyty Phaedriades do wielokomorowej Groty Korykejskiej, gdzie nakręcił scenę składania Ifigenii w ofierze do filmu „Ifigenia w A...".

Na długo przed przybyciem Apollina do Delf Grota Korykejska była miejscem kultu bożka Pana i Nimf kojarzonych z ekstatycznym transem i opętaniem. Groty często były miejscem natchnienia dla prorokiń takich jak Pytia czy Sybilla z Cumae. Stąd też wyprawa Staniewskiego po „iskrę bożą" prowadzi go niemal nieuchronnie z powrotem do Delf – tym razem do świątyni Apollina.

Na ścianie świątyni widnieje 147 lapidarnych sentencji1 poświęconych Apollinowi – ze słynną maksymą „Poznaj samego siebie" [????? ?'????? przełożona na nowożytną grekę jako gnothi s'auton] i „Nic ponad miarę" [????? ???? – mithen aghan] – i przypisywanych Siedmiu Mędrcom Greckim [sophoi], którzy żyli na początku VI w p.n.e. Pierwszą wyraźną wzmiankę o tym odnajdujemy u Platona, który wymienia Solona z Aten, Chilona ze Sparty, Periandera z Koryntu i czterech innych mędrców z miast Wschodu2. Byli oni nie tylko filozofami i poetami, angażowali się także w kierowanie państwem. Według Platona byli „ludźmi doskonale wykształconymi"3. Mądrość ich rodziła się w duchu agnostycyzmu i przekazywana była w formie krótkich maksym, które miały skłaniać do refleksji, a także urzekać i porywać słuchaczy.

Sentencje były „krótkie i zwarte [jak] śmiercionośne pociski", „skręcone ze sobą jak cięciwa łuku, gdzie nawet drobny ruch wyzwala potężną siłę". Sokrates nazywa je „osławionymi inskrypcjami", będącymi na ustach wszystkich ludzi: „Poznaj samego siebie" i „Niczego za wiele"4.

Siedmiu Mędrców „zebrało się i zadedykowało je – jako pierwsze owoce swych filozoficznych poszukiwań – Apollinowi, w jego delfickiej świątyni, wypisując na niej maksymy, które są na ustach wszystkich..."5.

Ponieważ sophia (mądrość) oznacza wiele rodzajów wiedzy i umiejętności (co znajduje potwierdzenie w pismach Platona), odnosi się ona także do kunsztu poety i jasnowidza oraz „wiedzy o bogach, człowieku i społeczeństwie, która jest dostępna jedynie mędrcom"6. Sophos (mędrzec) może doradzać w kwestiach moralnych, wykorzystując swoje oratorskie umiejętności, a zarazem wywierać na słuchaczu wpływ emocjonalny i estetyczny:

„Jej/jego «niepojęte moce – werbalne, muzyczne i teatralne – potrafią pobudzać i umysł, i zmysły; olśnić i rozradować publiczność oraz wzbudzić nieodparte uczucia...» empatycznego zaangażowania i emocjonalnej ulgi – wywołać «śmiech i łzy», wzbudzić «litość i trwogę»"7.

Od VI wieku p.n.e. 147 sentencji Siedmiu Mędrców (sophoi) służyło – jeszcze długo po upadku Bizancjum (1453 r.) – jako szkolny podręcznik greckiego świata8. W różnych bibliotekach i instytucjach znajdują się też niezliczone niezredagowane manuskrypty „sentencji"; istnieją też trzy odmienne tradycje tekstowe9.

Mniej znany jest fakt – który nadaje szczególną dynamikę przedstawieniu Staniewskiego – iż sentencje były najprawdopodobniej wygłaszane na konkursach oratorskich odbywających się w trakcie Panhellenistycznych igrzysk, na których spotykali się sophoi, oczarowując słuchaczy swymi wystąpieniami. Siedmiu Mędrców prawdopodobnie zapoczątkowało tradycję publicznych popisów filozoficznego magnetyzmu w wydaniu sofistów takich jak Protagoras, który według Platona „oczarowywał swych zwolenników niczym Orfeusz, a oni, zauroczeni, podążali za jego głosem"10.

Ideę istnienia związku między głosem a wieszczą mocą wyroczni delfickiej rozwija Heraklit, filozof z VI w p.n.e., w najwcześniejszej wzmiance o Sybilli:

„Głos Sybilli, wydobywający się z jej oszalałych ust i niosący słowa pełne powagi – bez jakichkolwiek ozdobników, czy złych emocji – rozbrzmiewa, za pośrednictwem boskiego natchnienia, przez tysiąclecia"11.

To wzajemne powiązanie pomiędzy magnetyzmem filozoficznym, mądrością i głosem12 prowadzi nas do świątyni w Delfach, gdzie Mędrcy wyryli maksymy – owoc swych przemyśleń – jako ofiarę złożoną Apollinowi. Sanktuarium staje się tym samym skarbnicą mądrości – mądrości usankcjonowanej mocą Apollina.

Zarówno inskrypcje, jak i pieśni są zatem istotnym środkiem służącym głoszeniu i rozpowszechnianiu mądrości w rozwijającym się świecie Hellady, który zwracał się ku świątyni delfickiej w poszukiwaniu religijnego przewodnictwa.

Zainspirowany Delfami Staniewski daje temu pełen wyraz, przenosząc marmurową replikę delfickiego omphalosa – ze 147 sentencjami wyrytymi na nim przez grecką rzeźbiarkę Christinę Papageorgiou – do Łazienek Królewskich i ustawiając ją przed Świątynią Sybilli.

Omphalos lub – jak się mawia – „pępek", oznacza punkt, w którym dwa orły wysłane przez Zeusa spotkały się, aby wytyczyć centrum świata. Delficki omphalos znajduje się w miejscu, które najprawdopodobniej stanowiło świątynny adyton, miejsce święte świętych przybytku Apollina, gdzie Pytia wygłaszała swe proroctwa. Teraz spocznie on przed Świątynią Sybilli w Łazienkach Królewskich.

Być może pomysł przeniesienia symbolu centrum świata do Warszawy jest proroczy na wiele sposobów i świadczy o sile intuicji teatralnej Staniewskiego.

Londyn, 19 maja 2013 r.

tłumaczenie A.Dąbrowska

Przypisy

1. Wyryte na świątyni delfickiej, która została zbudowana pod koniec VI albo na początku V wieku p.n.e. Ich dokładne umiejscowienie jak i autorstwo pozostają kwestią nierozstrzygniętą. Nie mamy też pewności, czy zostały umieszczone na świątyni ze względu na swoją wagę we wcześniejszej myśli hellenistycznej, czy też zyskały istotne znaczenie głównie ze względu na swoje umiejscowienie w świątyni; Natomiast to, że funkcjonowały jako obiegowe „prawdy" w chwili umieszczania ich na świątyni, i że ich obecność w tym miejscu nadała im większego znaczenia, nasuwa się jako oczywisty wniosek.

2. Pittakos z Mityleny, Bias z Prieny, Kleobulos z Lindos, Tales z Miletu

3. Protagoras 343a do 343b; „Nic w nadmiarze" cytowane jest pięć razy w dziełach Platona—w czym trzy razy w połączeniu z maksymą „Poznaj samego siebie".

4 Protagoras 342e

5. 343b

6. Kerferd, The Sophist Movement, 1981: 24; Gernet, L., The Anthropology of Ancient Greece, 1981.

7. Griffith, M. "Contest and Contradiction in Early Greek Poetry" w M. Griffith i D.J. Mastronade, red., Cabinet of the Muses: Essays on Classical and Comparative Literature in Honor of Thomas G. Rosenmeyer, 1990: 188-189.

8. ustanowione jako podstawa edukacji ateńskiej w czasach Pizystratydów (przed 514 p.n.e.) według Hipparchusa Platona 228c-229.

9. Sosiades, Klearchos, Anonim

10. Platon, Protagoras 315a.

11. DK 22B 92. Ten wysoce kontrowersyjny cytat Plutarcha to kontrargument dla mocy zaklęć, ale służy jako przykład mocy i rzetelności wyroczni. Bezpośrednio zaprzecza także ustalonemu poglądowi, jakoby Sybilla, w przeciwieństwie do Pytii, która jest medium boga Apollina, mówiła własnym głosem. Sybille są jasnowidzące a Pytie są medium (Parki).