Transtroemer – poeta mrocznych pejzaży

Pośrodku życia bywa, że nieraz śmierć przychodzi:

bierze miarę z człowieka

Kiedy w 1990 roku Tomas Transtroemer – z usposobienia człowiek niezwykle energiczny – doznał po wylewie niemal całkowitego paraliżu, wydawało się, że nastąpił kres aktywności poetyckiej szwedzkiego poety. Od tego czasu, mimo niemożności mówienia, a przez kilka lat także pisania, szwedzki poeta wydał kilka znaczących zbiorów wierszy, a nawet uczestniczy w spotkaniach autorskich w rodzinnym kraju i za granicą. Autor „Gondoli żałobnej" w ciągu ostatnich dziesięciu lat kilkakrotnie bawił w Polsce.

Ciekawe, że ten przypadek życiowy poety ma niewielki wpływ na jego twórczość. Nawet otarcie się o śmierć i niemoc fizyczną nie zmieniły niczego w jego wierszach i wydaje się, że nie ma w tym żadnego paradoksu, od początku bowiem ta poezja karmiła się drugą stroną tego świata, śmiercią, cierpieniem, ciemnością. Z autobiograficznego eseju „Egzorcyzmy" (z tomu „Muzeum motyli") wiemy, że nastoletni Tomas doznał jakiejś „ciemnej iluminacji": „Zimą, kiedy miałem 15 lat, doznałem ogromnego lęku. Dopadł mnie reflektor wysyłający ciemność zamiast światła. Dopadał mnie każdego popołudnia, kiedy zaczęło się zmierzchać, i lęk nie opuszczał mnie wcześniej niż nazajutrz o świcie". W majakach na jawie chłopiec widział zło wcielone w chorobę: „ludzi zniekształconych na ciele i duszy". Młodzieńcze lęki, wygnane przez muzykę, były ważnym doświadczeniem, z którego wyszedł obronną ręką. Ten „czyściec", który wydawał mu się wtedy „piekłem", sprawił, że jako dorosły artysta pozostał czuły na ciemną stronę świata, ale już bez przerażenia czy smutku.

Krajobraz ciemności w wierszach Transtroemera jest jasny i klarowny. Nie ma w nim strachu, mimo że roi się w nim od śmierci i jej kalendarzowego odpowiednika – zimy, że liryczne sytuacje mają miejsce nocą lub we śnie, a krajobrazy, które przeważają, mają stalowoszary odcień Szwecji. Takie nagromadzenie czerni mogłoby sugerować, że są to wiersze ponure, wyprodukowane w laboratorium niesamowitości. Przeciwnie. Udziela się im spokój i pogoda autora. Przyroda jest w tej liryce przyjazna, choć gwałtowna.

Próg światła i ciemności

Jedna z najważniejszych sytuacji lirycznych tej poezji to „pionowa podróż", czyli przechodzenie z jawy do snu i na odwrót. Moment zawieszenia między dwoma światami opisywany jest w wielu wierszach, ponieważ jest to dla poety jedno z najważniejszych doświadczeń niezwykłości świata – umożliwia zauważenie rzeczy najistotniejszych. To sen, rodzaj „wiru śmierci", pozwala dotknąć nieznanego świata.

Moment przejścia od sennego widzenia do światła dnia daje radość i pozwala nacieszyć się zmysłowym światem. „Winda", „szyb wilgotnej zieleni", rozliczne drzewa, które pojawiają się w liryce Transtroemera – są znakami wertykalnej łączności dwóch światów. Zwłaszcza drzewo – zwornik nieba i ziemi – ma moc ujawniania wszechobecnej wieczności, a czasami się wydaje, że łączy też życie ze śmiercią w jeden zgodny organizm.

Ulubioną porą roku wierszy Transtroemera jest jesień i mroczna, północna zima. Październik, listopad i grudzień wywoływane w liryce Transtroemera przywołują mrok. Co któryś wiersz ma w tle noc, światło księżyca lub gwiazdy. Akcja liryczna ma miejsce o zmierzchu lub tuż przed świtem (a więc na progu światła i ciemności) i odbywa się w świetle migotliwej lampy z trudem rozpraszającej mrok, z udziałem ćmy lub puchacza. Nie są to jednak znaki lęku, lecz tajne szyfry tajemnicy, jak w wierszu „Lamento", w którym posłańcami rzeczywistości są ćmy – „nikłe telegramy ze świata". Takie momenty są po to, by ujawnić „nadmiar tego, czego nie sposób skryć ni wyjawić!". Bo nie wystarcza mrok – artyście potrzebna jest samotność na odludziu i cisza – jak powiada Edward Grieg (z wiersza „Artysta północy"), który tropi Boga, znajdującego się „blisko", chociaż nikt nie zna jego adresu („Rozproszona gmina"). Artysta jest bowiem pewnego rodzaju pośrednikiem, łącznikiem, świadkiem, który ma wgląd w oba światy. Nie ma wątpliwości, że w poezji Transtroemera sztuka jest czymś bardziej rzeczywistym i cudownym, chociaż sam artysta może nie wzbudzać zachwytu swą powierzchownością lub drobnomieszczańskimi przyzwyczajeniami („Szubertiana"):

Wiem także – bez jakiejkolwiek statystyki – że tam,
właśnie teraz, w jakimś pokoju ktoś gra Schuberta
i że dla kogoś te tony są bardziej rzeczywiste
od czegokolwiek innego.

[...]

A ten kto chwyta sygnały całego życia w kilka
zwyczajnych akordów pięciu smyczków
kto sprawia, że rzeka przepływa przez ucho igielne
jest otyłym młodym człowiekiem z Wiednia
nazywanym przez przyjaciół „Grzybem"
który sypiał w okularach
i stawiał się punktualnie rano przy pulpicie.

Sen, a właściwie senne widzenie jest wszechobecne i zdarza się nawet w dzień, za sprawą „kipieli światła", która – oślepiając – zluzowała noc, by zaoferować moment „uwięzionej wieczności". Chociaż świat malowany jest „pędzlami słońca", poeta potrafi w biały dzień „otwierać oczy w mroku", bo widzi lepiej to, czego nie widać, zagląda pod podszewkę świata. Podobną umiejętność widzenia dostojny szaman szwedzkiej poezji przypisuje dzieciom i chorym.

Świat widzeń i olśnień związany jest z bezczasem, zatrzymaniem ruchu i ciszą. Świat jawy, słońca i przyrody znajduje się w nieustannym ruchu i gwarze, jak przypływ i odpływ morza, jak gałęzie, którymi „drzewo bezradnie rzuca". Pejzaże Transtroemera nie są nieruchome, przeciwnie, są to obrazy w galopie, jak w wierszu „Epilog":

A świat wciąż rozdziera swój namiot
na nowo. Pewnego dnia, latem wiatr chwyta
żagle dębu i Ziemię wyrzuca do przodu.
Lilia wodna wiosłuje ukrytą płetwą
w ciemnych objęciach stawu, który też ucieka.
Ostaniec toczy się w komnatach przestworzy.
W letnim zmierzchu widać, jak wyspy dryfują
ponad horyzontem. Dawne sioła
uchodzą coraz głębiej w lasy
na kołach pór roku ze skrzypieniem sroki.

Tymczasem Bóg, jeśli już się porusza, to raczej w rytmie wylewów Nilu czy powolności epok, a przede wszystkim – tak jak sen – jest sferą ciszy. Inna rzeczywistość przejawia się milczeniem. Cisza, noc lub samotność dają nadzieję na doświadczenie Boga, dlatego noc czy mgła albo las z domem na odludziu z trzepoczącym „motylem bielizny", nie są smutne czy straszne. Są widzialnym stanem wyciszenia, sygnałem otwarcia na możliwe doświadczenie transcendencji.

Szwedzkie domy na odludziu

Wyobraźnię poety organizuje szwedzka przyroda ze wzburzonym morzem, wyspą, ale też lasem czy jeziorem. Jest to pejzaż stalowoszary, stonowany, ale nie smutny. Na pewno Transtroemer nie jest człowiekiem miasta jak większość współczesnych poetów, którzy elementy wiejskiego krajobrazu przyswajają przez porównanie do tworów przemysłowej cywilizacji.

Miasto i cywilizacja nie wywołują dobrych skojarzeń. Panuje tam przemoc, śmierć i cierpienie. Oglądane miasta Trzeciego Świata dają szansę obejrzenia egzotycznej nędzy i doświadczenia własnej bezsilności wobec cierpienia innych („W delcie Nilu"). Ale także ludzie w bogatym mieście europejskim nie wydają się – a może nawet nie mogą być – szczęśliwi („Galeria"):

Ta kobieta kupuje bez przerwy rzeczy
żeby je rzucić w paszczę pustki
skradającej się za nią.

Nic więc dziwnego, że w wierszu „Podróż" zwykły wyjazd metrem z centrum na peryferie, za miasto, urasta do rangi symbolu i wydaje się ucieczką z ciemnej sztolni w jasność, z miejsca niewoli w świat swobody. Ale poecie nie chodzi o ekologię ani nie zapisał się do partii zielonych. Nie jest to też przejaw sentymentalnej tęsknoty bukolicznej. Ciemność i mrok są stanem uprzywilejowanym w liryce Transtroemera, bo odkrywają inną naturę rzeczy, a sen jest innego rodzaju poznaniem. Tymczasem Niepoznawalnego nie da się poznać w sytuacji stworzonej przez współczesną cywilizację, która ceni eksploracje tego, co jasne.

Liryka autora „Podsłuchanego labiryntu" przekonuje, że pełni szczęścia możemy doznać, jeśli nie uciekamy od sztolni snów, piwnic marzeń i głębokich wąwozów widzeń. A jest to możliwe tylko w ciszy i mroku. Te wiersze to poniekąd zachęta do zmiany trybu życia.