Chłosta na koniec wieku

Gdyby spytać znienacka na ulicy jakiegoś przechodnia, kto to taki Henry James, okazałoby się pewnie, że odpowiedź zna co dziesiąty, a i to na zasadzie: „Coś mi dzwoni, ale nie wiem, w którym kościele".

Publikacja: 19.08.2012 16:00

Foto: Uważam Rze

Wojciech Lada

Henry James

Opowiadania nowojorskie

W.A.B.

Cóż, zmarł dawno – prawie sto lat temu – a w dodatku w Polsce jego popularność zawsze była mocno ograniczona. Gdyby jednak tych samych przechodniów zapytać o takie filmy nakręcone według jego powieści jak: „W kleszczach lęku" (z Colinem Firthem), „Portret damy" (z Nicole Kidman, Johnem Malkovichem i Chistianem Bale'em), „Inni" (ponownie Nicole Kidman) czy „Plac Waszyngtona" Agnieszki Holland, pewnie nikt nie miałby większych problemów z potwierdzeniem ich znajomości. I w ten sposób Henry James wdarł się do świadomości Polaków tylnymi drzwiami. Dobrze, że chociaż tak – tym bardziej że właściwie każdy z tych filmów był udany. Ale jednocześnie obraz nigdy nie oddał całego uroku jego książek.

A jaki to urok? Otóż, zgorzkniałego malkontenta, na tyle jednak inteligentnego i zdolnego, żeby swoje narzekackie skłonności zamienić na wnikliwe i cokolwiek ironiczne portrety psychologiczne ludzi w czasach fin de siecle'u. Nie interesowała go polityka, ignorował kwestie społeczne – w centrum jego optyki znajdował się wyłącznie człowiek, jednostka unurzana w swoich czasach.

A czasów tych pisarz szczerze nienawidził, podobnie jak swoich dwóch ojczyzn – Wielkiej Brytanii i USA. Pierwszej za pogrążenie w obyczajowej degrengoladzie, drugiej za głupawy optymizm i intelektualne prostactwo. Nienawidził też kobiet, które koniec XIX w. wyłuskał ze sztywnego gorsetu społecznych norm, ale i mężczyzn, którzy z braku owego gorsetu skwapliwie skorzystali. Był James literatem na wskroś XIX-wiecznym, który po prostu doskonale zrozumiał, jak będzie wyglądało następne stulecie. I zupełnie mu się ono nie spodobało.

Powieści Jamesa były oczywiście wydawane w Polsce, ale nieregularnie, dawno i nie wszystkie. Od pewnego czasu sytuację tę stara się naprawić wydawnictwo Prószyński i S-ka, którego nakładem ukazali się już „Ambasadorowie", „Skrzydła gołębicy", „Portret damy", „W kleszczach lęku" i „Złota czara", teraz zaś trafiła do księgarni nigdy wcześniej u nas niepublikowana powieść „O czym wiedziała Maisie". Równocześnie, tym razem dzięki W. A. B., ukazują się jego „Opowiadania nowojorskie".

Henry James

O czym wiedziała Maisie

Prószyński i S-ka

Pierwsza z tych książek to klasyczny James – pokazuje, jak w oczach małej dziewczynki wygląda kryzys ówczesnej obyczajowości. To dość freudowska w treści powieść, ale po pierwsze – kiedy ją pisał, psychoanaliza dopiero raczkowała, a po drugie – James jest zbyt brutalnym autorem, by litować się nad losem dziecka. Spojrzenie małej Maisie jest figurą stylistyczną, która pozwala mu podkreślić żałość dorosłych, niepotrafiących poradzić sobie z własnym, rozdętym jak toksyczny balon, indywidualizmem.

Brutalność Jamesa dotyczy jednak nie tylko ludzi. W „Opowiadaniach nowojorskich" największe cięgi dostają się jego rodzinnemu miastu – niezależnie od tego, czy opowiada o traumach żołnierzy walczących w wojnie secesyjnej, klaustrofobicznych relacjach między ojcem i córką („Plac Waszyngtona"), czy nieopatrznie ujawnionych mrocznych sekretach pewnej kobiety („Historia pewnego arcydzieła"). Bohaterem tych dziewięciu opowiadań jest Nowy Jork – miasto, w którym skupiło się wszystko, czego pisarz prywatnie nie znosił, a co jednocześnie najbardziej podniecało go jako twórcę – zmiana.

Wewnętrzne rozdrażnienie autora w połączeniu z jego psychologiczną wnikliwością i genialną umiejętnością docierania do sedna problemu zamienia te drobne teksty w chłostę błyskotliwej ironii wymierzoną aurze fin de siecle'u.