Amerykanin z Japonii

Skoro o sukcesie mowa, to warto wiedzieć, że w Japonii Haruki Murakami jest bezdyskusyjnym literackim numerem 1. Co jakiś czas bije własne rekordy sprzedaży, a w dniu premier jego powieści przed księgarniami ustawiają się kolejki niczym za czasów Harry'ego Pottera. Wydany właśnie w Polsce „Bezbarwny Tsukuru Tazaki i lata jego pielgrzymstwa" w ciągu tygodnia od publikacji sprzedał się w 1,5 miliona egzemplarzy i jest szansa, że pobije historyczny wynik „Norwegian Wood" (według „Guardiana" 10 mln sprzedanych egzemplarzy). Zresztą akurat skojarzenie z najpopularniejszą książką japońskiego autora jest tu jak najbardziej na rzeczy. Wiele te dwie powieści łączy: konstrukcja bohaterów, niektóre rozwiązania fabularne i coś, co trudno uchwytne, lecz niezaprzeczalne: klimat.

Puste naczynie

Historia opowiedziana w „Bezbarwnym Tsukuru Tazaki..." z pozoru jest prościutka. Postać tytułowa, 36-letni mężczyzna, postanawia wrócić do czasów młodości. Wtedy to wraz z czwórką przyjaciół (każde z nich, poza Tsukuru, miało w nazwisku jakiś kolor, stąd określenie bohatera mianem bezbarwnego) tworzyli „harmonijny kolektyw". Grupę, której członkowie, mimo że należących do niej chłopaków i dziewczyny łączyły wzajemne fascynacje, mieli swoje uczucia poświęcić dla tej wspólnoty.

Pewnego dnia Tsukuru zostaje niespodziewanie wykluczony z tego kręgu przyjaźni. Bez powodu, jak uważa, bo nikt nie wyjaśnia mu, o co idzie, on sam nie ma zaś pojęcia. Szok jest tak silny, że bohater przez pół roku żyje w depresji, na granicy samobójstwa, a cała sprawa kładzie się cieniem na jego późniejszym życiu. Trudno mu nawiązywać bliższe więzi z ludźmi, żyje w samotności i sam siebie nazywa „pustym naczyniem".

Jedyną pasją Tsukuru są dworce. To dla nich przeniósł się z Nagoi do Tokio, by tam ukończyć studia i zająć się modernizacją kolejowych budynku. Czwórka jego przyjaciół została w rodzinnym mieście, a bohater już nigdy nie miał z żadnym z nich do czynienia. Do czasu. Sara, z którą chciałby się związać, bo jako pierwsza od lat kobieta wywołuje w nim autentyczne emocje, stawia mu warunek. Musi rozprawić się ze swoją przeszłością, by mogli układać wspólną przyszłość.

Bohater rusza więc na poszukiwanie najbliższych niegdyś osób, a ta droga, pełna niespodzianek, zawiedzie go aż do odległej Finlandii. Zanim rozwikła zagadkę (o której rozwiązaniu, by nie psuć państwu przyjemności z lektury, nie mogę za wiele napisać), przeżyje wzloty i upadki. Włącznie z tym, że będzie podejrzewał sam siebie o odpowiedzialność za cudzą tragedię i śmierć, nie mając najmniejszej pewności, co naprawdę się stało. Finał tej historii również jest niejednoznaczny, nie dowiemy się, czy Tsukuru osiągnął upragniony spokój i życiowe spełnienie.

Skojarzenie z „Norwegian Wood" (jeśli ktoś nie czytał powieści – jej adaptacja z 2010 roku często pokazywana jest na kanałach filmowych), o którym wspomina się nawet na okładce, jest o tyle uzasadnione, że mnóstwo tu wspólnych motywów. Jak w tamtej, kultowej już w Japonii książce z 1987 roku, mamy dwie kobiety o odmiennych osobowościach, pomiędzy którymi miota się zagubiony bohater. Znajdziemy tu też wątek samobójczy i dramat, którego młody mężczyzna nie potrafi udźwignąć.

Zresztą Tsukuru Tazaki jest w zasadzie bratem bliźniakiem Toru Watanabe, o którego losach traktuje „Norwegian Wood". A i wymowa obu książek jest dość podobna. Jednak ten, kto sądzi, że mamy do czynienia z autoplagiatem, jest w błędzie. Gdy się nad tym zastanowić, większość powieści Murakamiego składa się na tę samą opowieść o współczesnych Japończykach, ich problemach ze sobą i trudnościach w relacjach z innymi ludźmi. Portret rodzinnego kraju, jaki pisarz rysuje, jest nad wyraz ponury i w znacznym stopniu odpowiada stereotypowemu wyobrażeniu, które na ten temat mają ludzie Zachodu. A jednak wydaje się, że jest to obraz bliski prawdy, w przeciwnym razie nie odnajdywałyby się w nim kolejne pokolenia fanów Murakamiego w jego ojczyźnie.

Prorok we własnym kraju

Sytuacja autora „Bezbarwnego Tsukuru Tazaki..." bardzo przypomina historię Akiry Kurosawy. Reżyser, uważany za największego w historii kina swojego kraju, przyswajał swoim rodakom obce wzorce kulturowe. Owszem, tematyka, jaką podejmował, odnosiła się przede wszystkim do historii Japonii, ale przecież „Tron we krwi" to adaptacja szekspirowskiego „Makbeta", a „Siedmiu samurajów" korzysta z konwencji westernowej (dlatego tak dobrze udał się jego amerykański remake „Siedmiu wspaniałych"). Kurosawa był w ojczyźnie uważany za najbardziej europejskiego z reżyserów i to właśnie było przyczyną jego sukcesów za granicą. Na świecie twórczość reżysera „Rashomona" była uważana za kwintesencję japońskości, a w domu za udaną próbę adaptacji obcych wzorców.

Nie inaczej jest z Murakamim, u którego odbiorcy na całym świecie szukają odpowiedzi na pytanie o dalekowschodnią specyfikę i duchowość, a krytycy japońscy mawiają o nim, że jest pisarzem amerykańskim. Zresztą, mimo gigantycznej skali sukcesu za granicą, w ojczyźnie pisarz nieraz usłyszał epitety pod swoim adresem. Nazywano go i hochsztaplerem, i grafomanem, choć nie brakuje takich, którzy uważają go za geniusza i życzą Nobla (w tym roku głośno zresztą o jego kandydaturze mówiono). Kwestia, czy go dostanie, jest zresztą bardzo ciekawa, bo w przypadku Murakamiego mamy do czynienia raczej z wybitnie sprawnym rzemieślnikiem niż wielkim artystą. Ale, jeśli wziąć pod uwagę laureatów z ostatniej dekady, to od znacznej części z nich Japończyk pisze wcale nie gorzej. Weźmy choćby tegoroczną laureatkę Alice Munro, która, jeśli chodzi o literackie nowatorstwo, nigdy nie zbliżyła się do tego, co Murakami zrobił w „Kronice ptaka nakręcacza".

Gdyby za coś miał dostać Nobla, to pewnie za tę powieść, zgodnie uważaną przez większość krytyków za najlepszą w jego dorobku. Jest to przy tym książka, która słusznie uchodzi za doskonałą metaforę Japonii lat 90., wstrząsanej atakami terrorystów z „Najwyższej prawdy" i kryzysem. W „Kronice ptaka nakręcacza" wątek tajemniczej sekty jest w zasadzie dominujący, choć powieść powstawała, zanim doszło do zamachów w tokijskim metrze.

Tłumacz kultur

Wracając zaś do kwestii wpływów zachodnich, głównie amerykańskich, w twórczości Murakamiego, to są one znacznie głębsze niż tylko sztafaż, jaki znajdziemy np. w „Norwegian Wood", którego tytuł został wzięty z piosenki Beatlesów, a akcja rozgrywa się w czasach narodzin kontrkultury w roku 1968. Mnóstwo podobnych motywów znajdziemy też w innych książkach autora, choćby w najnowszej powieści, gdzie w kolejnych scenach natrętnie powraca kompozycja Liszta. W innych książkach Murakamiego częste są z kolei nawiązania do jazzu, co dziwić nie powinno, bo pisarz przez kilka lat prowadził klub, gdzie wykonywano taką muzykę. Zresztą twórca długo mieszkał za granicą, m.in. we Włoszech i USA, więc jego dobra znajomość kultury Zachodu nie powinna zaskakiwać. Ale nie chodzi tylko o to, że u Murakamiego nie przeczytamy za wiele na temat tradycyjnej muzyki japońskiej czy w ogóle kultury jego kraju.