Ta muzyka zmienia moje życie

Rz: Jak odkrył pan ten utwór Andrzeja Czajkowskiego?

Maciej Grzybowski: – To konsekwencja moich trwających prawie pięć lat zainteresowań jego muzyką. Niedawno dodałem koncert fortepianowy, chronologicznie drugi, bo istnieje też pierwszy, skomponowany w latach 50., którego wykonań kompozytor sobie nie życzył. Mam zatem w palcach dwie godziny jego muzyki. Jako pianista nie mogę niestety wykonywać np. jego wspaniałych kwartetów smyczkowych czy opery „Kupiec wenecki”, której fortepianowy wyciąg kupiłem w londyńskim wydawnictwie.

Co jednak skłoniło pana, by zająć się Andrzejem Czajkowskim?

Przede wszystkim lektura niezwykłej książki „... mój diabeł stróż”, czyli wyboru korespondencji jego i Haliny Sander autorstwa Anity Haliny Janowskiej. Książkę poznałem dawno, gdy ukazało się pierwsze wydanie, następne zresztą przyniosło częściowo inny dobór listów, co sprawia, że warto poznać oba. A i tak opublikowano, z tego, co wiem, tylko część wieloletniej korespondencji, gdyż niektóre listy były albo zbyt intymne, albo zbyt zaszyfrowane.

O tym, co działo się w kraju, oboje nie mogli pisać wprost, Andrzej Czajkowski po 1956 roku zdecydował się zostać na Zachodzie, a cenzura, zwłaszcza w latach 1968 – 1970 i w okresie stanu wojennego, nagminnie kontrolowała korespondencję.

Zainteresował pana bardziej człowiek czy kompozytor?

Na początku oczywiście człowiek. To postać zupełnie nieprawdopodobna. O Czajkowskim wiele też opowiadał mi redaktor Jan Weber, który był od niego pięć lat starszy. W momencie, gdy kończył studia, Andrzej je zaczynał. Stopniowo zbierałem coraz więcej wiadomości i materiałów, czasem dzięki przypadkowym zbiegom okoliczności. Z najbliższym przyjacielem Czajkowskiego, wybitnym pianistą Stephenem Kovacevichem, przyjaźni się mój przyjaciel Krzysztof Chorzelski z Belcea Quartet, agent innego mojego przyjaciela, Piotra Anderszewskiego, był agentem Czajkowskiego. W rezultacie różnych przygód i perypetii dotarłem i do jego utworów.

I zagrał je pan w 2004 roku na Festiwalu Polskiego Radia.

„Inwencje na fortepian” op. 2, „Trio notturno” op. 6 oraz „Siedem sonetów Szekspira”, które zjawiskowo zaśpiewała Urszula Kryger. Festiwal odbywał się w maju, a jeszcze w tym samym miesiącu, na Warszawskich Spotkaniach Muzycznych, zagrałem sonatę klarnetową op. 1. Tak więc w krótkim odstępie czasu wykonałem komplet dostępnych mi jako pianiście kameralnych utworów Andrzeja Czajkowskiego. Od tego czasu grałem je w wielu miejscach i w Polsce, i za granicą. Cieszę się, że wzrasta zainteresowanie tą muzyką, wiem, że zespoły kameralne zaczynają sięgać po kwartety Czajkowskiego, pojawiają się pomysły mogące doprowadzić do światowej prapremiery opery, nad którą pracował przez kilkanaście lat do ostatnich chwil życia i którą ukończył, co wobec pojawiających się mylących informacji należy podkreślić. „Kupiec wenecki” to wielki dramat Szekspira i gigantyczne dzieło Czajkowskiego dla 11 solistów, dwa chóry i wielką orkiestrę. Gdyby udało się wreszcie doprowadzić do jego publicznego wykonania, byłoby to wspaniałe zwieńczenie tych wszystkich działań. Gorąco więc polecam „Kupca weneckiego” dyrektorom polskich teatrów operowych.

Jak scharakteryzowałby pan koncert fortepianowy?

To utwór dojrzałego kompozytora, kończąc pracę nad nim, Czajkowski zbliżał się do czterdziestki. I bez wątpienia jeden z najwartościowszych koncertów instrumentalnych w historii całej polskiej muzyki. Przy pobieżnej identyfikacji słychać w nim fascynacje Prokofiewem, Bergiem, Szostakowiczem, a zwłaszcza Bartókiem.

Radu Lupu, który był pierwszym wykonawcą utworu, ocenił, że jest trudny technicznie, a przy tym wymaga od pianisty ogromnego zaangażowania emocjonalnego.

Zaangażowania emocjonalnego wymaga uprawianie jakiejkolwiek sztuki. Inaczej być nie może (nawet w przypadku artysty tak dystansującego się od emocji jak Igor Strawiński). Posłuchajmy choćby jego „Symfonii psalmów”, a dowiemy się, co w tym człowieku kipiało. O sobie mogę zaś powiedzieć, że muzyka Czajkowskiego zmienia i zapewne będzie zmieniać moje życie. On sam zresztą też – poprzez swoje listy, autobiografię, pamiętniki, które po części miałem okazję poznać. Ostatnio w trzecim tomie „Dzieci Holocaustu mówią” ukazał się fragment jego autobiografii, dotyczący roku 1942. Andrzej miał wtedy niespełna siedem lat, te wspomnienia chłopca, który wyszedł z getta i ukrywał się w obcym domu w szafie, są wstrząsające.

Czajkowski był wybitnym pianistą, to słychać w tym koncercie?

Mimo że jako pianista w pewnym momencie był bardzo popularny i robił tzw. wielką karierę (to brzmi zwłaszcza dziś wprost niewiarygodnie, ale ciągu trzech lat po sukcesie na belgijskim Konkursie Królowej Elżbiety w 1956 r. dał ok. 500 koncertów!), na jego dorobku twórczym piętna to nie odcisnęło. To świadczy o niezależności jego kompozytorskiej wyobraźni, nieulegającej łatwej przecież pokusie poddawania się urokom instrumentu, którym Czajkowski władał przecież fenomenalnie. W koncercie czuć, że jego autor miał niezwykłą władzę nad fortepianem, ale nie ma tam żadnego epatowania czy chęci brylowania.

Nie sądzi pan, że artystyczna dwoistość bardzo mu przeszkadzała? Nie brak opinii, że jako pianista nie zrobił tak wielkiej kariery, gdyż za bardzo pochłaniało go komponowanie. Nie mógł zaś temu poświęcić się całkowicie, bo ciągle miał zobowiązania koncertowe.

Na pewno jego życie potoczyłoby się inaczej, jeśli zostałby w kraju, gdzie był ponoć noszony na rękach. Natomiast to, o czym pan mówi, jest prawdą, ale gdyby nie był zawodowym interpretatorem, pisałby muzykę zdecydowanie inną. Ktoś wybitny w jakiejś dziedzinie, jeśli uprawia działalność także innego rodzaju, niejako automatycznie przenosi swe doświadczenia. Ktoś kiedyś powiedział o genialnym Józefie Hofmannie, że „posiadanie zbyt dużego talentu bywa niebezpieczne”. Andrzej Czajkowski, gdyby został pisarzem lub aktorem, do czego zadatki miał aż nadto widoczne, też powiedziałby nam niejedną wstrząsającą rzecz. Jedna z osób, które znały go osobiście, powiedziała mi, że już podczas pierwszego z nim kontaktu, a wówczas osoba ta nie wiedziała, kto zacz, była pewna, że obcuje z geniuszem. Jego życie było naznaczone trzema wyróżnikami: był Żydem po doświadczeniu Holokaustu, homoseksualistą niepogodzonym ze swoją orientacją, marzącym o rodzinie i dzieciach – i co najistotniejsze – był geniuszem. Ktoś taki nie był skazany na życie „długie i szczęśliwe”.