Muzeum i Kresy

Gromadzi więc również zbiory mówiące o dziejach obszarów wschodnich dawnej Rzeczypospolitej: od czasów I Rzeczypospolitej przez okres zaborów, II Rzeczypospolitej po lata II wojny światowej i ostateczną utratę Ziem Wschodnich, zwanych też Kresami Wschodnimi. Bogate, wielokulturowe dziedzictwo Kresów jest treścią wielu ważnych, różnych przedsięwzięć realizowanych przez Muzeum Niepodległości już od 1992 roku. Sporo z nich zostało zrealizowanych we współpracy z organizacjami Kresowian, m.in. z Towarzystwem Miłośników Lwowa i Kresów Południowo-Wschodnich, Stowarzyszeniem Grodnian im. Elizy Orzeszkowej w Warszawie i Kołem Krzemieńczan przy Towarzystwie Miłośników Warszawy.

Nową jednostką muzeum jest Dział–Instytut Kresowy. Jego powstanie było odpowiedzią na ogromne potrzeby edukacyjne Warszawy w dziedzinie wiedzy o ziemiach wschodnich dawnej Rzeczypospolitej. Potrzebę jego stworzenia sygnalizowali zwłaszcza ci, którzy na skutek repatriacji znaleźli się w granicach powojennej Polski, a także ich potomkowie. Dział zajmuje się też martyrologią Polaków na Kresach.

Kolekcja Leopolis

Funkcjonują trzy kolekcje, gromadzące kresowe pamiątki: Leopolis, Sybiracka i Krzemieniecka. Najwcześniej, bo w 1992 roku, z inicjatywy Oddziału Stołecznego Towarzystwa Miłośników Lwowa powołano Kolekcję Leopolis Muzeum Niepodległości w Warszawie, będącą nawiązaniem do przedwojennego Towarzystwa Miłośników Przeszłości Lwowa. Założyciele kolekcji, w różnym czasie członkowie jej Rady, to dawni lwowianie i inni Kresowianie, badacze i miłośnicy Kresów, m.in. Jerzy Janicki, przez kilkanaście lat przewodniczący Rady i inni. Przyjęty w styczniu 1993 roku – aktualny do dziś – program określił cele i zasady działania kolekcji: systematyczne gromadzenie materiałów historycznych, muzealnych, wszelkich śladów materialnych i niematerialnych przeszłości, przekazujących prawdę i legendę o Lwowie i Małopolsce Południowo-Wschodniej; upamiętnianie i upowszechnianie wśród potomnych dziedzictwa historycznego tego miasta i regionu. Wkrótce zakres terytorialny gromadzenia zbiorów rozszerzono na cały obszar Kresów Wschodnich.

Jako integralna część zasobów Muzeum Niepodległości, zbiory Kolekcji Leopolis są własnością narodową. Pozyskano blisko 5 tys. bardzo różnych obiektów, przekazanych przez ponad stu ofiarodawców z ponad 25 miejscowości w Polsce oraz kilku z zagranicy: Ukrainy, Wielkiej Brytanii, Szwajcarii, Stanów Zjednoczonych. Pozyskane dotychczas materiały dotyczą głównie dziejów Lwowa i jego społeczeństwa (w tym interesujące pamiątki kilkunastu rodzin lwowskich) w okresie zaborów i w latach II Rzeczypospolitej.

Dziewięć wystaw

W ciągu 17 lat funkcjonowania Kolekcji Leopolis w Muzeum Niepodległości przygotowano dziewięć wystaw obejmujących tematykę kresową, na przykład: „Lwowskie cymelia" (maj – czerwiec 1993); „We Lwowie przed stu laty. U źródeł Polskiego Towarzystwa Ludoznawczego" (październik1995 – luty 1996); „Kresy Wschodnie Rzeczypospolitej. Ziemia i ludzie" (wrzesień 1997– styczeń 1998), jak dotychczas największe przedsięwzięcie – pokazano 1200 obiektów, pochodzących z zasobów 37 muzeów, bibliotek i archiwów oraz ze zbiorów 30 osób prywatnych); „Pamięć Grodna 1919-1939" (styczeń – kwiecień 1999), „Henryk Jan Józewski. Polityk, artysta, malarz" (wrzesień – grudzień 2002), „Wołyń czasu zagłady" (2006). Wszystkim ekspozycjom towarzyszyły różnego rodzaju imprezy: wykłady tematyczne, wieczory autorskie i wspomnień, dyskusje panelowe, występy zespołów artystycznych, pokazy filmów itd. oraz wydawnictwa: katalogi, informatory, foldery, ulotki informacyjne.

Muzeum Niepodległości chętnie podejmuje współdziałanie z instytucjami realizującymi tematykę kresową w dziedzinie nauki, kultury, upamiętniania wybitnych osób i zdarzeń historycznych, ochrony polskiego dziedzictwa kulturowego na dawnych Ziemiach Wschodnich Rzeczypospolitej. W latach 1992 – 2011 miało miejsce sporo innych imprez oraz wystaw, poświęconych min. harcerzom lwowskim, zbrodniom sowieckim na więźniach latem 1940 r. na Kresach Wschodnich, ludziom Polesia, Brasławszczyźnie oraz Kresom w fotografii Henryka Poddębskiego".

Syberia i Krzemieniec

Ważną formą upowszechniania i upamiętniania Kresów Wschodnich są wydawnictwa. Oprócz opracowań o niektórych darach złożonych w Kolekcji Leopolis przygotowano edycje trzech specjalnych numerów czasopisma muzealno-historycznego „Niepodległość i Pamięć" – w latach 1999 („Kresy Wschodnie Rzeczypospolitej. W obronie polskości"), 2006 (historia i pamięć Lwowa), 2008 („Wołyń: historia i dziedzictwo"). W roku 1993 wspólnie z Muzeum Historycznym m. st. Warszawy wydano katalog dzieł związanego ze Lwowem Aleksandra Sochaczewskiego (1843-1923), którego obrazy eksponowane są w Muzeum X Pawilonu Cytadeli Warszawskiej – Oddział Muzeum Niepodległości.

Historia Lwowa i Kresów Wschodnich znalazła miejsce w działalności edukacyjno-popularyzatorskiej realizowanej w Muzeum poprzez lekcje muzealne, spotkania autorskie, prezentacje publikacji, odczyty, projekcje filmów, konkursy wiedzy itp.

W roku 1994 została utworzona Kolekcja Sybiracka, gromadząca pamiątki dokumentujące losy wywiezionych na Wschód Polaków, wśród których tak wielu to mieszkańcy dawnych Kresów Wschodnich deportowani w głąb ZSRR. Dotychczas pozyskano ponad 1500 obiektów o zesłańcach, więźniach i łagiernikach oraz o dzisiejszych działaniach upamiętniających prześladowania. Nabytki kolekcji od 2000 roku można oglądać na stałej ekspozycji pt. „Sybiracy 1940-1956", prezentowanej w Oddziale Muzeum Niepodległości – Muzeum X Pawilonu Cytadeli Warszawskiej.

W roku 2003 powstała w Kolekcja Krzemieniecka, z inicjatywy Koła Krzemieńczan przy Towarzystwie Przyjaciół Warszawy (Oddział Stare Miasto). Jej celem jest gromadzenie oryginalnych pamiątek związanych z Krzemieńcem i ziemią krzemieniecką. Dzięki ofiarności darczyńców, stosunkowo niedawno powołana kolekcja stanowi już dziś znaczący zbiór archiwaliów, materiałów ikonograficznych, wydawnictw, które dość szeroko obrazują charakter przedwojennego Krzemieńca i jego sławnego Liceum oraz dokumentują współczesne działania mające na celu zachowanie pamięci o mieście, jego społeczności i Liceum Krzemienieckim. W roku 2008 przygotowano wystawę „Krzemieniec – miasto wielkiej tęsknoty".

Muzealne Spotkania z Kresami

Wszystkie te działania zaowocowały pomysłem zorganizowania w roku 2007 I Muzealnych Spotkań z Kresami. Na zaproszenie Muzeum Niepodległości odpowiedziało trzydziestu pracowników merytorycznych z kilkunastu instytucji muzealnych, wyższych uczelni, archiwów państwowych, bibliotek oraz stowarzyszeń. Spotkania odbyły się 26-27 maja 2008 roku w Muzeum Niepodległości w Warszawie, stanowiąc ważne przedsięwzięcie na drodze do scalenia mocno rozproszonej wiedzy o zachowanym w zbiorach muzeów, jak też bibliotek i archiwów, dziedzictwie Kresów Wschodnich.