W komnatach Zamku Żupnego

Powstały pod koniec XIII wieku zamek szybko stał się siedzibą administracji zarządzającej królewskim przedsiębiorstwem solnym. W tym obiekcie zarząd kopalni pracował aż do 1945 roku. Po zniszczeniach wojennych odrestaurowany staraniem mieszczącego się w nim dziś muzeum obiekt został zgłoszony do wpisu na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturowego i Przyrodniczego UNESCO.

Od średniowiecza

Ten obronny przed wiekami kompleks to przykład połączenia architektury średniowiecznej i nowożytnej. Przez wieki zamek zmieniał swój wygląd. Do wzniesionej w średniowieczu z piaskowca beskidzkiego wieży dodawano kolejne budynki, a całość otoczono kamiennym murem oraz fosą.

W czasach panowania króla Kazimierza Wielkiego, kiedy nastąpił rozwój górnictwa solnego, przystąpiono do rozbudowy zamku i jego umocnienia. Zasypano fosę, a cały obiekt włączono w obręb fortyfikacji miejskich. To wówczas na dziedzińcu zamkowym powstała kuchnia żupna, gdzie pracownicy kopalni i furmani przyjeżdżający po sól dostawali darmowe posiłki.

Zamek piękniał dzięki wielkim dochodom, jakie przynosiła sól królewskiemu skarbcowi. To te wpływy pozwoliły władcy finansować pensje profesorów Akademii Krakowskiej. Bo sól była najważniejszą kopaliną w państwie polskim i zgodnie z obowiązującym prawem stanowiła własność panującego.

Do kolejnej przebudowy doszło w  XV stuleciu, po pożarach, które zniszczyły Wieliczkę w latach 1473 i 1475. W jego piwnicach powstało wtedy więzienie żupne – „Groch".

W wyniku potopu szwedzkiego i w  czasie wojny północnej zamek został zniszczony, ale odrestaurowano go na  przełomie XVII i XVIII stulecia. W  XVIII w. wokół budowli urządzono piękny ogród, dziś będący miejscem spotkań i odpoczynku zarówno mieszkańców Wieliczki, jak i turystów.

Zespół zamkowy składa się z trzech budynków: Dom Pośród Żupy – to tzw. Zamek Środkowy pochodzący z XIII  i XIV stulecia, Domu Żupnego – czyli Zamku Północnego z XIV wieku, oraz budynku południowego z XIX stulecia. Najstarszy i najważniejszy z nich jest Zamek Środkowy. To w nim mieści się reprezentacyjna Sala Gotycka – kiedyś miejsce obrad sądów podkomorskich. W tej części zamku mieściła się też Izba Królewska. To w niej zatrzymywał się król wizytujący żupy od XIV w. do 1620 r. Także w tym zamku były niegdyś pomieszczenia, gdzie sprzedawano sól.

W Zamku Północnym, gdzie przed  wiekami ulokowano m.in. mieszkania dla urzędników i kaplicę Świętego Stanisława, a na parterze – skład narzędzi górniczych, dziś mieszczą się m.in. pracownie naukowe, biblioteka i kawiarnia.

Baszta kazimierzowska

W kompleksie Zamku Żupnego, położonego w centrum Wieliczki, wyróżnia się XIV-wieczna baszta gotycka. To jedyny zachowany fragment dawnych murów obronnych, wzniesionych za panowania Kazimierza Wielkiego. W ich skład wchodziło kiedyś 19 baszt oraz dwie bramy: Krakowska i Kłosowska. Baszta pełniła najpierw funkcję strażnicy, a potem ulokowano w niej więzienie oraz mieszkanie kapelana żupnego.

W pobliżu baszty znajdują się fragmenty murów – pozostałość dawnej kuchni żupnej wzniesionej w XV wieku. To z baszty podczas corocznego Święta Soli w Wieliczce śmiałkowie zjeżdżają na linie, podobnie jak przed wiekami ruszali do pracy w kopalni górnicy.

Najstarszy szyb górniczy

Choć pozyskiwanie soli ostatecznie zakończono w Wieliczce w latach 90., nietrudno się przekonać, że Zamek Żupny na niej stoi. Wystarczy wykonać geologiczny odwiert na dziedzińcu, by już na głębokości ok. 20 metrów odnaleźć to bogactwo. Na terenie zamku znajduje się także najstarszy szyb górniczy w Polsce pochodzący z połowy XIII stulecia. Był on szybem poszukiwawczym, a udało się go gruntownie przebadać do głębokości siedmiu metrów. Na dziedzińcu zamku podziwiać można także fragment oryginalnego muru obronnego z XIII wieku. Dawniej otaczał on najstarszy budynek kompleksu zamkowego: Dom Pośród Żupy.