Stare kobiety nie zmienią świata

Sokurow jest człowiekiem szorstkim, chwilami antypatycznym. Ale to ogromnie interesujący artysta. Jego kino nie pozwala widzom na intelektualne i emocjonalne lenistwo.

Krytycy lubią go nazywać następcą Tarkowskiego. Głównie dlatego, że jego filmy, zwłaszcza wczesne, naznaczone były obsesją śmierci i rozpadu wszystkiego – więzi międzyludzkich, cywilizacji. Być może ten wrodzony pesymizm i brak zakorzenienia Rosjanin wyniósł z dzieciństwa. Jako syn oficera Armii Czerwonej, często się przeprowadzał, jeździł tam, gdzie stacjonował ojciec. Kilka lat spędził nawet w Polsce.

– To nie był lekki czas – wspomina. – Jako Rosjanie byliśmy tam bardzo nielubiani. Byłem mały, ale zapamiętałem niechęć, z jaką się spotykałem.

Studiował historię, potem przeniósł się do moskiewskiej szkoły filmowej WGiK. Pierwsze obrazy nakręcone przez Sokurowa, m.in. pochodzący z 1978 roku debiutancki „Samotny głos człowieka” oraz „Zdegradowany” (1980), „Wieczorna ofiara” (1983 – 1985), „Elegia” (1985) trafiały na półki, bo cenzura zarzucała im antyradziecką wymowę. Weszły na ekrany dopiero w latach 80. Za „Samotny głos człowieka” Sokurow dostał Brązowego Lamparta w Locarno. Odtąd jego filmy często zapraszano na międzynarodowe festiwale, ale dla zachodnich krytyków były zbyt hermetyczne, zakorzenione w rosyjskiej tradycji i sposobie myślenia.

W ciągu ostatniego dziesięciolecia Sokurow przygotował dwie pasjonujące trylogie. Na pierwszą z nich – historyczną – składają się filmy „Moloch”, „Cielec” i „Słońce”.

Filmowcy opowiadają zwykle o XX wieku poprzez losy zwyczajnych ludzi. Rosjanin sportretował przywódców, którzy wywarli wpływ na bieg dziejów. Ale pokazał ich nie jako gigantów, trzęsących światem, lecz jako sfrustrowanych dziwaków – nieciekawych, zakompleksionych słabeuszy.

W „Molochu” Hitler przyjmujący razem w górskiej willi Ewę Braun, Goebbelsa i Bormanna – jest tyleż groźny, co głupi i zdziecinniały. Lenin z „Cielca” to człowiek stary, z demencją, ubezwłasnowolniony przez najbliższych.

W „Słońcu” cesarz Hirohito reaguje jak opóźnione w rozwoju dziecko, pisze grafomańskie wiersze, a wychodząc od generała McArthura, nie potrafi otworzyć drzwi zamkniętych na klamkę. I czuje się wolny, poddając się i zrzucając z siebie brzemię „boskości”.

– Tacy byli – mówi Sokurow. – Mali ludzie bez wyobraźni. Człowiek o wielkiej osobowości nie weźmie na siebie odpowiedzialności za losy milionów. Moi bohaterowie są zwykłymi ludźmi, na dodatek nieszczęśliwymi, z silnym poczuciem klęski. Widza chcę zostawić z pytaniami, jak te dziwne kreatury mogły zawładnąć umysłami całych narodów.

Równie interesujące są jego filmy „rodzinne”. W „Matce i synu” oraz „Ojcu i synu” pokazywał Sokurow więzy najbliższych ludzi naznaczone niekontrolowanymi namiętnościami, podtekstami kazirodczymi i homoseksualnymi. Ale choć ta cicha perwersja była siłą jego kina, on nie lubi takich interpretacji swoich obrazów:

– Zachodni krytycy są chorzy – powiedział mi kiedyś w rozmowie. – Przychodzą do mnie i pytają: Czy „Matka i syn” to film o stosunkach kazirodczych? Posyłam ich wtedy do szpitala psychiatrycznego. Niech się wyleczą, zanim pójdą do kina. A to, co tak zwana europejska inteligencja wygaduje o „Ojcu i synu”, to już skandal.