Wywiad z Wandą Jakubowską

Wywiad z archiwum "Rzeczpospolitej", listopad 1997

90 lat, piękny wiek. Towarzyszyła pani całej epoce, tak bardzo interesującej. ..

WANDA JAKUBOWSKA:

Ano, trochę się przeżyło. Za to teraz najbardziej lubię leniuchować. Po takim pracowitym życiu, mogę sobie na to pozwolić.

Kiedyś powiedziała pani, że zawsze najważniejsze było dla pani kino.

Bo tak było. I to nie są tylko słowa. My naprawdę byliśmy fanatykami kina, kochaliśmy je bezinteresownie.

My - to znaczy kto?

Cękalski, Zarzycki, Wohl, Osiecki. Wspaniali ludzie.

Jak to się właściwie stało, że założyliście przed wojną "Start"?

Dzisiaj wspominamy polskie przedwojenne filmy z rozrzewnieniem, ale przecież naprawdę były one ckliwe i głupie, a jako straszak pojawiał się w nich bolszewik z nożem w zębach chcący zgwałcić panienkę z dworu. Postanowiliśmy skończyć z tymi bzdurami. Dlatego stworzyliśmy "Start" -- pierwszy dyskusyjny klub filmowy. Pokazywaliśmy "Pancernika Potiomkina", "Burzę nad Azją". To się nie spodobało polskim władzom, które nałożyły na nas ogromny podatek. A z czego my mieliśmy płacić? Za wstęp na nasze pokazy każdy wrzucał do skrzynki tyle, ile mógł. Starczało na wynajęcie sali. Toteż w 1935 roku musieliśmy "Start" zlikwidować.

Ale zaczęliście sami kręcić filmy. Była pani jedną z pierwszych kobiet-reżyserów na świecie. Czy kopia pani przedwojennego "Nad Niemnem" nigdy się nie odnalazła?

Zrobiłam ten film tuż przed wojną. Premiera miała się odbyć 5 września 1939 roku w kinie "Kolosseum". Oczywiście nigdy do niej nie doszło. Szkoda, bo zrobiliśmy tam pierwszy w polskim kinie odjazd od zbliżenia Barszczewskiej do planu ogólnego sali balowej. Zbudowaliśmy równię pochyłą i na linach ciągnęliśmy po niej wózek z kamerą. W sześciu dublach widać było głowy pchających. Ale siódmy się udał. W czasie wojny negatyw został ukryty przez trzech młodych ludzi, z których żaden nie przeżył. Więc ta kopia może do dzisiaj leży w jakiejś żoliborskiej piwnicy?

Po wojnie pani "Ostatni etap" wyprowadził polskie kino na arenę międzynarodową. Jaki ma pani dzisiaj stosunek do tego filmu?

Żaden. Rzadko wracam do niego myślami. Do innych filmów zresztą też. Najbardziej przywiązana byłam do swoich obrazów wtedy, kiedy je kręciłam. Potem, w czasie kolaudacji, zawsze miałam wrażenie, że pępowina zostaje przecięta i film przestawał być mój, zaczynał żyć własnym życiem.

"Ostatni etap" do dzisiaj wraca na ekrany, przed dwoma laty prezentowany był podczas nowojorskiego festiwalu filmowego.

Angielscy krytycy, którym bardzo ufam, uszeregowali kiedyś moje filmy w następującej kolejności: "Koniec naszego świata", "Król Maciuś Pierwszy" i dopiero potem "Ostatni etap". Zgadzam się z nimi. Na sukces "Ostatniego etapu" zapracował czas. Skończyła się wojna, ludzie chcieli wyrzucić z siebie przeszłość, także tę obozową. Ale "Koniec naszego świata" zrealizowany dziesięć lat później był filmem lepszym.

Czy dzisiaj ogląda pani polskie filmy? Jak je pani ocenia?

Mamy trochę dobrych reżyserów średniego pokolenia, pierwsze roczniki moich studentów. Poza tym kilka kobiet dzierży sztandar. Przede wszystkim Agnieszka Holland. Nie cenię natomiast wysoko młodszej generacji filmowców. Kiedyś obejrzałam w telewizji debiut pewnego twórcy i poczułam się jak sadomasochistka. Masochistka, bo dotrwałam do końca, a sadystka, bo miałam ochotę pokroić reżysera tępym nożem i posolić. Nie wiem, co to było. Operator jeździł transfokatorem tam i z powrotem bez powodu, reżyser nie wiedział, o co mu chodzi. Myślę, że młodzi mężczyźni to dziwny gatunek. Oni myślą tylko o pieniądzach i Oscarach. A żadnych Oscarów nie będzie.

Nie będzie? Dlaczego?

Dlatego, że filmy trzeba robić z miłości do kina, a nie z miłości do pieniędzy i Oscarów. Kieślowski otarł się o Oscara, bo kochał kino. To był wspaniały człowiek. Umarł. To wielka strata. Taka, jaką kiedyś była śmierć Andrzeja Munka. Jego też bardzo wysoko ceniłam. Ale on miał słaby wzrok, a wstydził się chodzić w okularach. Zabił się na szosie, gdzieś między Warszawą a Łodzią. Oni obaj kochali kino.

Miłość do kina to, pani zdaniem, najważniejszy warunek, żeby być interesującym artystą?

Najważniejszy. Poza tym trzeba mieć trochę oleju w głowie. I trzeba terminować w dokumencie. Kto nie przeszedł przez dokument, nigdy nie zostanie dobrym reżyserem.

Chodzi o umiejętność obserwowania świata?

I trzymania się realiów, selekcjonowania z materiału rzeczy najważniejszych.

Co panią razi we współczesnych polskich filmach?

Nijakość. Nigdy nie wiem, " co poeta chciał przez to powiedzieć", komu to chciał powiedzieć i po co. Te filmy są jakieś zwiędłe. No, i wracamy do początku: towarzystwo nie ma w sobie pasji.

Gdyby dzisiaj mogła pani stanąć za kamerą, to o czym chciałaby pani opowiadać?

Nie wiem. Nie mam tematu. Dlatego nie robię filmów. Gdyby wpłynął mi do mózgownicy pomysł, który by mnie porwał, natychmiast bym kręciła. Bo jeszcze jestem w świetnej formie. Kiedyś sobie nawet wymyśliłam taką historię: dziecko Zamojszczyzny, wywiezione w czasie wojny do Niemiec, po latach, po śmierci ojca, robi porządek w rodzinnych papierach. I odkrywa, że nie jest dzieckiem swoich rodziców, nie jest nawet Niemcem. Pruje do Polski. Ale to było za słabe... Nie mam tematu. Trochę za bardzo oddaliłam się od rzeczywistości.

Przez całe życie miała pani lewicowe poglądy. Zrobiła pani nawet filmy o Waryńskim, Świerczewskim. Teraz, po wszystkim, co zdarzyło się w Polsce, nie czuje się pani oszukana?

Jestem niepoprawnym komuchem. I taka będę. Dlaczego miałabym zmieniać swoje zapatrywania? Skompromitowali się niektórzy ludzie, nie idee.

Kiedy ogląda się pani wstecz, do czego najczęściej wraca pani pamięcią?