Bank centralny: wiele funkcji, wiele instrumentów

Bank centralny to jedna z najważniejszych centralnych instytucji państwa, najczęściej mająca silne umocowanie prawne w konstytucji. Dba on o kondycję pieniądza i instytucji zajmujących się jego obrotem. Regulacje prawne przypisują bankom centralnym uprawnienia w zakresie:

? kontroli podaży pieniądza,

? reżimu kursowego,

? bezpieczeństwa systemu płatniczego.

Bardzo często bank centralny odpowiada też za stan systemu bankowego. Przyjmuje on depozyty od banków komercyjnych, w tym tzw. rezerwy obowiązkowe i udziela im kredytów, gdy zasoby pieniężne banków są zbyt małe (dlatego mówimy „bank banków”). Kredyty takie udzielane są pod zastaw papierów wartościowych. Wdrażanie koncepcji nadzoru skonsolidowanego spowodowało w niektórych krajach (np. Wielka Brytania, Polska) ograniczenie zakresu odpowiedzialności banku centralnego. Choć sytuacja ta w ostatnich latach ulega stopniowej zmianie, banki centralne wciąż odpowiadają za płynność sektora bankowego.

Banki centralne prowadzą też obsługę bankową budżetu państwa (bank państwa), nie mogą jednak bezpośrednio finansować deficytu budżetowego. Zarządzają one również rezerwami dewizowymi, dzięki czemu państwa utrzymują zdolność do regulowania swoich zobowiązań w operacjach handlowych, a także finansowych z podmiotami zagranicznymi (wypłacalność międzynarodowa).

[srodtytul]Ile pieniądza w gospodarce[/srodtytul]

Zadania w zakresie pieniądza dotyczą w pierwszej kolejności utrzymywania jego siły nabywczej. Do podstawowych narzędzi banku centralnego należą:

? stopy procentowe,

? operacje otwartego rynku,

? rezerwa obowiązkowa.

Najważniejszym instrumentem banku centralnego jest stopa procentowa. Bank ustala poziom stopy krótkoterminowej, która traktowana jest jako podstawowa cena pieniądza w gospodarce. Decyzje jej dotyczące podejmowane są przez odpowiednie organy banku w celu wywołania oczekiwanej reakcji rynku, który określa własne stopy procentowe (w Polsce są to stopy WIBOR – to od nich bezpośrednio zależy oprocentowanie większości kredytów zaciąganych przez klientów banków).

Zazwyczaj istnieje bardzo silny związek pomiędzy stopą banku centralnego a stopami rynkowymi. Stopa procentowa jest jednym z najważniejszych parametrów ekonomiczno-finansowych we współczesnych gospodarkach rynkowych, a całokształt działań banku centralnego (i innych instytucji współpracujących) w zakresie decyzji dotyczących ceny pieniądza i jego ilości w gospodarce określa się mianem polityki pieniężnej. Gdy działania prowadzą do niskiego poziomu stóp procentowych i zwiększenia ilości pieniądza w gospodarce, mówimy o łagodnej polityce pieniężnej. Natomiast gdy w gospodarce poziom stóp procentowych jest wysoki, a bank centralny stara się zmniejszyć wielkość pieniądza, to mamy do czynienia z polityką restrykcyjną.

Jednym z kluczowych narzędzi kształtowania ilości pieniądza w gospodarce są operacje otwartego rynku. Wynikają one z dwóch ważnych uprawnień banku centralnego. Pierwszym z nich jest możliwość emitowania własnych krótkoterminowych papierów wartościowych o charakterze dłużnym, tzw. bonów banku centralnego (w Polsce 7-dniowe bony pieniężne są sprzedawane przez NBP bankom komercyjnym w każdy piątek; w ten sposób bank centralny reguluje ilość krótkoterminowych nadwyżek gotówki w sektorze bankowym), drugim możliwość zakupu od wybranych podmiotów gospodarczych – zazwyczaj banków komercyjnych – określonych papierów wartościowych.

Zakup papierów obcych oraz wykup papierów własnych banku centralnego prowadzi do podniesienia ilości pieniądza w obiegu, natomiast sprzedaż instrumentów innych emitentów oraz emisja własnych bonów ogranicza dostępność pieniądza w gospodarce. Opisane wcześniej operacje otwartego rynku mogą mieć charakter dobrowolny (repo i reverse repo) oraz obowiązkowy (outrights). Niezależnie od charakteru prowadzą one do tych samych skutków gospodarczych.

Z kolei rezerwa obowiązkowa to środki stanowiące pewną określoną część depozytów wpłacanych do banków komercyjnych, która nie może służyć do finansowania akcji kredytowej. Środki te są odkładane w banku centralnym. Wysokość rezerw obowiązkowych ogranicza bankom możliwości udzielania kredytów, choć w ograniczonym zakresie. Przede wszystkim zaś poprzez rezerwę obowiązkową bank centralny stabilizuje poziom stóp na rynku pieniężnym.

[srodtytul]Najważniejsza stabilność cen[/srodtytul]

Bank centralny odpowiedzialny jest również za politykę walutową. Składają się na nią wybór reżimu kursowego, a także podejmowanie określonych działań w celu stabilizacji kursowej (interwencji). Pierwszym elementem jest wybór reżimu kursowego. Mamy trzy podstawowe typy reżimów kursowych:

? kurs stały (gdzie cena waluty lokalnej w odniesieniu do waluty powiązanej nie ulega w długim terminie istotnym zmianom),

? kurs zmienny (gdzie cena ta zmienia się w ściśle określony sposób, np. stale się obniża),

? kurs płynny (gdzie o cenie walut decyduje gra sił rynkowych).

O ile ostatni reżim jest ściśle rynkowy, to dwa pierwsze mają charakter administracyjny. W przypadku kursu stałego ulegają często również ograniczeniu funkcje banku centralnego w zakresie polityki pieniężnej. Wtedy mówimy o tzw. zarządzie walutą, którego zadaniem jest utrzymywanie odpowiednich do zapewnienia pełnej wymienialności przy stałej cenie obu walut rezerw. W przypadku zagrożenia zmianą kursu stałego lub zmiennego oraz w przypadku nadmiernych wahań kursu płynnego bank centralny może dokonać interwencji, sprzedając lub kupując walutę krajową za waluty obce. Obniża w ten sposób rynkowe ryzyko walutowe.

Wszystkie te instrumenty służą podstawowemu celowi działalności banku centralnego, jakim jest stabilność cen (lub, jak wolą niektórzy, ograniczanie inflacji). Nie jest to jednak jedyny cel działania tego typu instytucji. Zazwyczaj powinny one wspierać realizację polityki gospodarczej rządu, wspierać działania prowadzące do ograniczenia bezrobocia. Robią to wszystkie banki centralne na całym świecie. Nie postępują jednak tak samo – wynika to z określonej hierarchii celów.

Są kraje, gdzie banki centralne odpowiadają przede wszystkim za stabilność cen, a inne cele mogą być realizowane, o ile nie zagrożą temu pierwszemu. Tak było na przykład w RFN, a obecnie według tej filozofii działa Europejski Bank Centralny (taki model bankowości centralnej określa się mianem niemieckiego). W innych krajach, np. w USA, bank centralny w porozumieniu z rządem realizuje grupę równoważnych celów. Inflacja nie jest wtedy najważniejsza, a bank centralny w swojej polityce musi zwracać baczniejszą uwagę na zagadnienia wzrostu gospodarczego (model francusko-amerykański).

[srodtytul]Dbałość o krążenie[/srodtytul]

Bank centralny odpowiada także za bezpieczeństwo systemu bankowego. Funkcję tę realizuje na dwa sposoby. Może w jego ramach działać nadzór bankowy (ma wtedy uprawnienia kontrolne), ale niezależnie od tego ma dbać o zdolność do bieżącej obsługi rachunków bankowych i depozytów poprzez doprowadzanie do banków gotówki (zapewnianie płynności bankom komercyjnym), szczególnie wtedy, gdy niektóre banki nie mają możliwości funkcjonowania na rynku międzybankowym. Stąd też bank centralny określany jest też często mianem kredytodawcy ostatniej instancji (szansy).

Instytucja ta kreuje także infrastrukturę rozliczeniową dla systemu bankowego poprzez stworzenie lub wspomaganie stworzenia systemów rozliczeniowych, kreowanie izb rozliczeniowych, budowanie odpowiedniej infrastruktury informatycznej oraz, co bardzo ważne, ich nadzór i kontrolę. Dzięki temu klienci banków mogą być pewni, że skierowane przez nich przelewy i inne płatności bezpiecznie dotrą do adresatów tak krajowych, jak i zagranicznych. W Polsce bank centralny brał udział w powstawaniu Krajowego Depozytu Papierów Wartościowych, systemów SYBIR, ELIKSIR czy SORBNET.

Z punktu widzenia gospodarki często pomijana jest funkcja informacyjna banku centralnego. Powstają w nim liczne analizy i prognozy ekonomiczne, które mogą być dla podmiotów gospodarczych punktem wyjścia do budowania własnych oczekiwań. Jako „dawca” stopy procentowej i zarządzający podażą pieniądza ma wpływ na decyzje wszystkich podmiotów gospodarczych, ale przede wszystkim uczestników rynków finansowych.

Wszystkie te funkcje oraz specjalna rola, jaką odgrywa we współczesnej gospodarce rynkowej, powodują, że bank centralny cieszy się dużą i często gwarantowaną prawnie niezależnością. Różny jest oczywiście poziom niezależności banków centralnych. Od bardzo wysokiej, jak Europejskiego Banku Centralnego, gdzie jedyny realny moment wpływu politycznego to wybór jego władz, do takiej, gdzie niezależność ta ma charakter iluzoryczny.

Bardzo często na bankach centralnych spoczywa obowiązek konsultowania swoich działań z przedstawicielami administracji rządowej. Tak jest np. w USA, gdzie przewodniczący Federalnego Komitetu Otwartego Rynku (szef Fedu) musi przed spotkaniem kierowanego przez siebie gremium odbyć konsultacje z urzędującym sekretarzem skarbu. Nie oznacza to jednak, że administracja prezydenta USA może narzucić swoją wolę organom banku centralnego.

Często pomijanym aspektem funkcjonowania banków centralnych jest też ich aktywność międzynarodowa. Dotyczy ona nie tylko polityki kursowej i zarządzania rezerwami walutowymi. Coraz częściej banki centralne wpływają na kreowanie środowiska gospodarczego i starają się skoordynować podejmowane przez siebie działania. Jednym z gremiów temu służących jest Bank Rozliczeń Międzynarodowych w Bazylei, który prowadzi rozliczenia między bankami centralnymi (bank banków centralnych). Jest on jednak również forum działania banków centralnych w innych aspektach ich aktywności. Bank ten poprzez m.in. Bazylejski Komitet Nadzoru Bankowego tworzy podstawowe zasady zarządzania instytucjami bankowymi znane jako normy bazylejskie (obecnie Bazylea III).

Widać więc, że bank centralny to we współczesnej gospodarce rynkowej instytucja o kluczowym znaczeniu. Dla możliwie najlepszego realizowania stawianych przed nim celów powinien się cechować przede wszystkim: