Kto może pełnić funkcje w spółce jednostki samorządu terytorialnego

W art. 9 ust. 1 ustawy o gospodarce komunalnej (dalej u.g.k.) przewidziano, że jednostki samorządu terytorialnego (dalej j.s.t.) mogą tworzyć spółki z ograniczoną odpowiedzialnością lub spółki akcyjne, a także przystępować do takich spółek. W celu wykonania umowy o partnerstwie publiczno-prywatnym j.s.t. mogą tworzyć także spółki komandytowe lub komandytowo-akcyjne (art. 9 ust. 2 u.g.k.). W myśl art. 10a ust. 1 u.g.k. w spółkach z udziałem j.s.t. (chodzi o spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, akcyjne lub komandytowo-akcyjne) działa rada nadzorcza. Dotyczy to każdej takiej spółki, w której j.s.t. ma co najmniej jeden udział lub akcję. Dodatkowo w spółkach z większościowym udziałem j.s.t. kadencja członka rady nadzorczej trwa trzy lata (art. 10a ust. 3 u.g.k.). Regulacje te stanowią przepisy szczególne w stosunku do zasad określonych w kodeksie spółek handlowych, w którym przewidziano m.in., że członków rady nadzorczej spółki z o.o. powołuje się na rok, jeżeli umowa spółki nie stanowi inaczej (art. 216 § 1 k.s.h.), a kadencja członka rady nadzorczej spółki akcyjnej nie może być dłuższa niż pięć lat (art. 386 § 1 k.s.h.).

W spółce z o.o. przy powołaniu członków rady nadzorczej na okres dłuższy niż rok ich mandaty wygasają z dniem odbycia zgromadzenia wspólników zatwierdzającego sprawozdanie finansowe za ostatni pełny rok obrotowy pełnienia tej funkcji (art. 218 § 1 k.s.h.). Również mandat członka rady nadzorczej spółki akcyjnej wygasa najpóźniej z dniem odbycia walnego zgromadzenia zatwierdzającego sprawozdanie finansowe za ostatni pełny rok obrotowy pełnienia tej funkcji (art. 386 § 2 k.s.h.).

Dodatkowe ograniczenia

Zgodnie z art. 10a ust. 4 u.g.k. członkowie rady nadzorczej reprezentujący w spółce j.s.t. powinni zostać powołani spośród osób, które złożyły egzamin w trybie przewidzianym w przepisach o komercjalizacji i prywatyzacji. Zagadnienia te uregulowano w rozporządzeniu Rady Ministrów z 7 września 2004 r. w sprawie szkoleń i egzaminów dla kandydatów na członków rad nadzorczych spółek, w których Skarb Państwa jest jedynym akcjonariuszem. W myśl § 3 tego rozporządzenia kandydaci na członków rady nadzorczej – z wyjątkiem kandydatów wybieranych przez pracowników (także rolników i rybaków) – powinni mieć ukończone studia wyższe. Z obowiązku złożenia egzaminu przed komisją wyznaczoną przez ministra właściwego do spraw Skarbu Państwa zwolniono m.in. osoby posiadające stopień naukowy doktora nauk prawnych lub nauk ekonomicznych bądź posiadające wpis na listę radców prawnych, adwokatów, biegłych rewidentów lub doradców inwestycyjnych (§ 5 wskazanego wyżej rozporządzenia).

Przykład:

W spółce akcyjnej powstałej w wyniku przekształcenia przedsiębiorstwa komunalnego dwóch z sześciu członków rady nadzorczej jest wybieranych przez pracowników spółki, a pozostałych czterech członków rady powołuje wójt (art. 18 ust. 3–4 u.g.k.). Zgodnie z wyrokiem Sądu Najwyższego z 17 września 2014 r. (sygn. I CSK 625/13) członkowie rady nadzorczej spółki powstałej z takiego przekształcenia wybrani przez pracowników (art. 18 ust. 3 u.g.k.) nie mają obowiązku złożenia egzaminu, o którym mowa w przepisach o komercjalizacji i prywatyzacji. Taki wymóg dotyczy tylko członków rady powołanych przez wójta. Warto przy tym zwrócić uwagę, że zgodnie z art. 594 § 2 k.s.h. kto, będąc członkiem zarządu, dopuszcza do tego, że spółka przez czas dłuższy niż trzy miesiące wbrew prawu lub umowie pozostaje bez rady nadzorczej w należytym składzie, podlega grzywnie do 20 000 zł.

W art. 10a ust. 5 u.g.k. przewidziano także, że do członków rad nadzorczych spółek z udziałem j.s.t. reprezentujących w spółce j.s.t. stosuje się odpowiednio art. 13 ustawy o komercjalizacji i prywatyzacji. Powoduje to, że tacy członkowie rady nie mogą:

- pozostawać w stosunku pracy ze spółką ani świadczyć pracy lub usług na jej rzecz na podstawie innego tytułu prawnego,

- posiadać akcji lub udziałów u przedsiębiorców tworzonych przez spółkę, z wyjątkiem akcji dopuszczonych do obrotu na rynku regulowanym,

- pozostawać u przedsiębiorców tworzonych przez spółkę w stosunku pracy ani świadczyć pracy lub usług na ich rzecz na podstawie innego tytułu prawnego (ograniczenie to nie dotyczy członkostwa w radach nadzorczych, z wyjątkiem rad nadzorczych konkurencyjnych przedsiębiorców),

- wykonywać zajęć, które pozostawałyby w sprzeczności z ich obowiązkami albo mogły wywołać podejrzenie o stronniczość lub interesowność (takim zajęciem jest również pełnienie funkcji z wyboru w zakładowej organizacji związkowej).

Zakaz pozostawania w stosunku pracy w spółce powstałej w wyniku komercjalizacji nie dotyczy osób wybranych do rady nadzorczej przez pracowników.

Zakazy wynikające z k.s.h.

Ograniczenia dotyczące kandydatów na członków rady nadzorczej wynikają także z przepisów k.s.h. W art. 142 § 3 i 5 k.s.h. przewidziano, że komplementariusz spółki komandytowo-akcyjnej albo jego pracownik nie może być członkiem rady nadzorczej, przy czym nie dotyczy to komplementariusza pozbawionego prawa prowadzenia spraw spółki lub jej reprezentowania. W art. 214 § 1–2 k.s.h. (dotyczącego spółki z o.o.) i art. 387 § 1–2 k.s.h. (dotyczącego spółki akcyjnej) przyjęto także, że członkiem rady nadzorczej nie może być:

- członek zarządu, prokurent, likwidator, kierownik oddziału lub zakładu oraz zatrudniony w spółce główny księgowy, radca prawny lub adwokat, a także

- inne osoby, które podlegają bezpośrednio członkowi zarządu albo likwidatorowi.

W art. 18 § 2 k.s.h. zastrzeżono, że nie może być m.in. członkiem zarządu ani rady nadzorczej osoba, która została skazana prawomocnym wyrokiem za przestępstwa określone w przepisach rozdziałów XXXIII–XXXVII kodeksu karnego (są to przestępstwa przeciwko: ochronie informacji, wiarygodności dokumentów, mieniu, obrotowi gospodarczemu oraz obrotowi pieniędzmi i papierami wartościowymi), a także w art. 587 k.s.h. (dot. ogłoszenia nieprawdziwych danych), art. 590 k.s.h. (dot. umożliwienia bezprawnego głosowania) i w art. 591 k.s.h. (dot. posługiwania się fałszywym lub cudzym dokumentem).

Przepisy antykorupcyjne

W art. 2 ustawy o ograniczeniu prowadzenia działalności gospodarczej przez osoby pełniące funkcje publiczne (tzw. ustawie antykorupcyjnej) przewidziano ograniczenia w prowadzeniu działalności gospodarczej m.in. przez:

wójtów (burmistrzów, prezydentów miast) i ich zastępców, skarbników gmin, sekretarzy gmin, kierowników jednostek organizacyjnych gminy, osoby zarządzające i członków organów zarządzających gminnymi osobami prawnymi oraz inne osoby wydające decyzje administracyjne w imieniu wójta,

członków zarządów powiatów, skarbników powiatów, sekretarzy powiatów, kierowników jednostek organizacyjnych powiatu, osoby zarządzające i członków organów zarządzających powiatowymi osobami prawnymi oraz inne osoby wydające decyzje administracyjne w imieniu starosty, a także członków zarządów województw, skarbników województw, sekretarzy województw, kierowników wojewódzkich samorządowych jednostek organizacyjnych, osoby zarządzające i członków organów zarządzających wojewódzkimi osobami prawnymi oraz inne osoby wydające decyzje administracyjne w imieniu marszałka województwa.

Zgodnie z art. 4 pkt 1 ustawy antykorupcyjnej osoby te nie mogą być członkami zarządów, rad nadzorczych lub komisji rewizyjnych spółek prawa handlowego. Wybór lub powołanie dokonane z naruszeniem tego zakazu jest z mocy prawa nieważne. W art. 6 ust. 1 ustawy antykorupcyjnej zastrzeżono, że powyższy zakaz zajmowania stanowisk w organach spółek nie dotyczy osób zgłoszonych do objęcia takich stanowisk przez: Skarb Państwa, inne państwowe osoby prawne, spółki, w których udział Skarbu Państwa przekracza 50 proc. kapitału zakładowego lub 50 proc. liczby akcji, jednostki samorządu terytorialnego, ich związki lub inne osoby prawne jednostek samorządu terytorialnego. Osoby te nie mogą być jednak zgłoszone do więcej niż dwóch spółek prawa handlowego z udziałem podmiotów zgłaszających te osoby.

W art. 4 ust. 1 ustawy o wynagradzaniu osób kierujących niektórymi podmiotami prawnymi (tzw. ustawy kominowej) przewidziano dodatkowo, że jedna osoba może być członkiem rady nadzorczej tylko w jednej spośród:

- jednoosobowych spółek prawa handlowego utworzonych przez Skarb Państwa lub j.s.t.,

- spółek prawa handlowego, w których udział Skarbu Państwa lub j.s.t. przekracza 50 proc. kapitału zakładowego lub 50 proc. liczby akcji,

- spółek prawa handlowego, w których udział spółek, o których mowa powyżej, przekracza 50 proc. kapitału zakładowego lub 50 proc. liczby akcji.

W art. 4 pkt 40 w zw. z art. 7 ust. 1 ustawy o ujawnianiu informacji o dokumentach organów bezpieczeństwa państwa z lat 1944–1990 oraz treści tych dokumentów członka zarządu lub rady nadzorczej w spółce handlowej z udziałem j.s.t., w której udział j.s.t. przekracza 50 proc. kapitału zakładowego lub 50 proc. liczby akcji, zobowiązano do złożenia oświadczenia lustracyjnego. Dotyczy to osób urodzonych przed 1 stycznia 1972 r.

Wyłączenia z ustaw samorządowych

W art. 24f ust. 2 ustawy o samorządzie gminnym przewidziano, że radni i ich małżonkowie oraz małżonkowie wójtów, zastępców wójtów, sekretarzy gminy, skarbników gminy, kierowników jednostek organizacyjnych gminy oraz osób zarządzających i członków organów zarządzających gminnymi osobami prawnymi nie mogą być członkami władz zarządzających lub kontrolnych i rewizyjnych ani pełnomocnikami spółek handlowych z udziałem gminnych osób prawnych lub przedsiębiorców, w których uczestniczą takie osoby. Wybór lub powołanie tych osób na te funkcje są z mocy prawa nieważne.

Podobne regulacje zawarto w:

- art. 25b ust. 3 ustawy o samorządzie powiatowym – w odniesieniu do radnych i ich małżonków oraz małżonków członków zarządu powiatu, sekretarzy powiatu, skarbników powiatu, kierowników jednostek organizacyjnych powiatu oraz osób zarządzających i członków organów zarządzających powiatowymi osobami prawnymi, a także

- art. 27b ust. 3 ustawy o samorządzie województwa – w odniesieniu do radnych i ich małżonków oraz małżonków członków zarządu województwa, skarbników województwa, sekretarzy województwa, kierowników wojewódzkich samorządowych jednostek organizacyjnych oraz osób zarządzających i członków organów zarządzających wojewódzkimi osobami prawnymi.

Członkowie zarządu

Zgodnie z art. 10a ust. 6 u.g.k. członków zarządu spółek z udziałem j.s.t. (z o.o. i akcyjnych) powołuje i odwołuje rada nadzorcza. W przepisie tym nie przewidziano dodatkowych ograniczeń związanych np. z kwalifikacjami tych osób (por. wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Warszawie z 25 kwietnia 2007 r., sygn. VI ACa 1364/06). Kandydaci na członków zarządu muszą jednak spełniać wymagania przewidziane w innych aktach prawnych, np. w k.s.h. Dodatkowe przesłanki, od których spełnienia zależy uzyskanie statusu członka zarządu, może określać także umowa/statut spółki.

Również w przypadku członka zarządu spółki z o.o., jeżeli umowa spółki nie stanowi inaczej, jego mandat wygasa z dniem odbycia zgromadzenia wspólników zatwierdzającego sprawozdanie finansowe za pierwszy pełny rok obrotowy pełnienia tej funkcji, a w razie powołania na okres dłuższy niż rok – z dniem odbycia zgromadzenia wspólników zatwierdzającego sprawozdanie finansowe za ostatni pełny rok obrotowy pełnienia funkcji członka zarządu, chyba że umowa spółki stanowi inaczej (por. art. 202 k.s.h.). Mandat członka zarządu spółki akcyjnej wygasa najpóźniej z dniem odbycia walnego zgromadzenia zatwierdzającego sprawozdanie finansowe za ostatni pełny rok obrotowy pełnienia funkcji członka zarządu (art. 369 § 4 k.s.h.).

Przykład:

W spółce z udziałem j.s.t. (nie jest to udział większościowy) członków zarządu powołuje i odwołuje rada nadzorcza. Wspólnicy chcieliby zmienić umowę spółki w ten sposób, aby to oni powoływali i odwoływali członków zarządu. Nie jest to jednak dopuszczalne. Zgodnie z art. 201 § 4 k.s.h. w odniesieniu do spółki z o.o. przewidziano co prawda, że członek zarządu jest powoływany i odwoływany uchwałą wspólników, chyba że umowa spółki stanowi inaczej, ale w przypadku spółek z udziałem j.s.t. obowiązuje przepis szczególny (art. 10a ust. 6 u.g.k.). W takiej spółce, niezależnie od wielkości udziału j.s.t., członkowie zarządu muszą być powoływani i odwoływani przez radę nadzorczą i nie można inaczej uregulować tej kwestii w umowie spółki.