- możliwe do dochodzenia przed sądem.
Gdy te warunki są spełnione, możliwe jest dokonanie potrącenia z wypłaty zleceniobiorcy.
Wierzyciel i dłużnik
Podstawowym warunkiem potrącenia jest to, aby firma i zleceniobiorca byli wzajemnie wierzycielem i dłużnikiem. Oznacza to, że muszą posiadać wobec siebie długi i wierzytelności.
W przypadku umowy zlecenia firma, która np. nadpłaciła wynagrodzenie, jest wierzycielem co do nadpłaconej części, ale dłużnikiem, gdy chodzi o kolejną wypłatę. Natomiast zleceniobiorca jest dłużnikiem w zakresie nadpłaconej mu części wynagrodzenia i wierzycielem, gdy chodzi o kolejną wypłatę wynagrodzenia.
Przy czym obie ich wierzytelności muszą być pieniężne, wymagalne, czyli po upływie terminów płatności oraz nadające się do dochodzenia przed sądem. W takiej sytuacji firma może jednostronnie potrącić z wynagrodzenia zleceniobiorcy nadpłatę lub np. obciążający go niedobór w powierzonym mu mieniu wynikający z przeprowadzonej inwentaryzacji.
Czasem niedopuszczalne
Kodeks cywilny wyłącza możliwość dokonania potrącenia w przypadkach określonych w art. 505. Chodzi o sytuacje, gdy miałoby ono dotyczyć wierzytelności:
1) nie ulegających zajęciu,
2) o dostarczenie środków utrzymania (np. alimentów),
3) wynikających z czynów niedozwolonych,
4) co do których potrącenie jest wyłączone przez przepisy szczególne.
Ograniczenia te nie mają zastosowania w przypadku potrącenia umownego, czyli dokonywanego za zgodą obu stron umowy zlecenia.
Ograniczenia przy etacie
W szczególny sposób uregulowano zasady dokonywania potrąceń, gdy strony są związane umową o pracę. Wówczas bowiem zastosowanie mają przepisy ograniczające dopuszczalność potrącenia z wynagrodzenia i innych należności pracowniczych. Chodzi tu o zasady określone w art. 87 do 91 k.p., które mają charakter bezwzględnie obowiązujących.
Potrąceń z wypłat na rzecz pracownika można dokonywać bez jego zgody tylko na poczet określonych wierzytelności. Zgodnie bowiem z art. 87 § 1 k.p. po odliczeniu składek na ubezpieczenia społeczne oraz zaliczki na podatek dochodowy od osób fizycznych, można potrącić następujące należności:
- sumy egzekwowane na mocy tytułów wykonawczych na zaspokojenie świadczeń alimentacyjnych,
- sumy egzekwowane na mocy tytułów wykonawczych na pokrycie należności innych niż świadczenia alimentacyjne,
- zaliczki pieniężne udzielone pracownikowi,
- kary pieniężne stosowane przez pracodawcę wobec pracownika za nieprzestrzeganie przez niego przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy lub przepisów przeciwpożarowych, opuszczenie pracy bez usprawiedliwienia, stawienie się do pracyw stanie nietrzeźwości lub spożywanie alkoholu w czasie pracy (art. 108 k.p.).
Limity dopuszczalnych potrąceń z wynagrodzenia określa art. 87 § 3 i 4 k.p. Zgodnie z nim, na zaspokojenie świadczeń alimentacyjnych można potrącić kwoty do wysokości 3/5 wynagrodzenia, natomiast w razie egzekucji innych wierzytelności lub potrącania zaliczek pieniężnych – do wysokości połowy wynagrodzenia.
Pamiętać jednak należy, że zawsze wolna od potrąceń musi być kwota wynagrodzenia pracownika w wysokości:
1) minimalnego wynagrodzenia za pracę, przysługującego pracownikom zatrudnionym w pełnym wymiarze czasu pracy, po odliczeniu składek na ubezpieczenia społeczne oraz zaliczki na podatek dochodowy od osób fizycznych – przy potrącaniu sum egzekwowanych na mocy tytułów wykonawczych na pokrycie należności innych niż alimentacyjne,
2) 75 proc. tego wynagrodzenia – przy potrącaniu zaliczek pieniężnych udzielonych pracownikowi,
3) 90 proc. tego wynagrodzenia – przy potrącaniu kar pieniężnych.
Powtarzające się wypłaty
Ograniczenia dopuszczalności potrącenia zawarte w k.p. nie dotyczą co do zasady osób zatrudnionych na podstawie umowy zlecenia. Wydaje się jednak, że należałoby je stosować, gdy chodzi o powtarzające się wynagrodzenia z umowy zlecenia, które służą zapewnieniu utrzymania zleceniobiorcy. Jest to, moim zdaniem, uzasadnione treścią art. 833 § 2 k.p.c., który stanowi o świadczeniach powtarzających się i służących zapewnieniu utrzymania. Należy bowiem do nich stosować zasady dotyczące wynagrodzenia za pracę.
Zatem, gdy z umowy zlecenia wynikają powtarzające się wypłaty, tzn. gdy została ona zawarta na dłuższy czas, a wynagrodzenie będzie wypłacane w stałych okresach (np. miesięcznych) i jednocześnie umowa ta stanowi podstawę utrzymania zleceniobiorcy i jego rodziny, to firma dokonując z niego potrącenia, jest związana ograniczeniami z kodeksu pracy. Oznacza to znaczne utrudnienie dla firmy, która chce dokonać potrącenia z pensji zleceniobiorcy bez jego zgody.
Natomiast w przypadku potrącenia z umowy zlecenia, która nie ma powyższych cech (np. jednorazowej umowy) potrącenie jest ograniczone treścią art. 829 pkt 5 k.p.c., co oznacza niemożność potrącenia w zakresie kwoty niezbędnej do utrzymania się zleceniobiorcy i jego rodziny przez 2 tygodnie. W takim bowiem zakresie płaca nie podlega egzekucji, czyli jest to wierzytelność objęta zakazem z art. 505 pkt 1 k.c.
Egzekucja komornicza
Wynagrodzenie z umowy zlecenia polega w całości potrąceniu, jeśli komornik dokona jego zajęcia. Jeśli jednak wynagrodzenie wynika z umowy zlecenia, która ma charakter świadczenia powtarzającego się, to podlega ono takiej samej ochronie egzekucyjnej, jak wynagrodzenie przysługujące ze stosunku pracy. Wynika to ze wspomnianego już art. 833 § 2 k.p.c. O tym ograniczeniu decyduje organ egzekucyjny (komornik), którego o takim charakterze umowy zlecenia powinna poinformować firma zatrudniająca zleceniobiorcę. Niezależnie od tego, także zleceniobiorca może powiadomić o tym komornika, wnosząc o ograniczenie zakresu egzekucji.
Natomiast z ochrony tej nie będzie co do zasady korzystać dochód wynikający z umowy o dzieło. Umowa taka ma charakter jednorazowy i wynikające z niej wynagrodzenie przysługuje z reguły dopiero po wykonaniu dzieła. Nie ma więc charakteru świadczenia powtarzającego się.
Autor jest sędzią Sądu Okręgowego w Kielcach
Wystarczy oświadczenie
Potrącenie następuje na skutek złożenia oświadczenia przez jedną ze stron. Jest ono skuteczne z chwilą dojścia do drugiej strony, jednak ma moc wsteczną od dnia, kiedy potrącenie stało się możliwe.
Ta moc wsteczna potrącenia uchyla wszelkie skutki opóźnienia w odniesieniu do okresu, od kiedy dłużnik mógł skorzystać z potrącenia do dnia, gdy złożył oświadczenie o potrąceniu. Ma to istotne znaczenie praktyczne, zwłaszcza gdy chodzi o obowiązek zapłaty odsetek ustawowych za opóźnienie.
Oświadczenie o potrąceniu nie wymaga szczególnej formy – może więc być i ustne, ale ze względów dowodowych najlepiej, aby miało formę pisemną. Potrącenia można dokonać również w czasie procesu przed sądem; wówczas bowiem pozwany może się bronić przed roszczeniami powoda, podnosząc zarzut potrącenia. Na skutek potrącenia obie wierzytelności umarzają się nawzajem do wysokości niższej wierzytelności.
