Odejdźmy od stygmatyzacji niepełnosprawnych na rynku pracy

Statystyki aktywności zawodowej osób niepełnosprawnych pokazują, że obecny system wsparcia, określony ustawą z 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych, mógł wyczerpać swoje możliwości, tworząc równocześnie wiele patologii. Po 20 latach Polska osiągnęła w 2017 r. wskaźnik aktywności zawodowej osób niepełnosprawnych rzędu 29 proc., podczas gdy kraje, do których poziomu rozwoju aspirujemy, osiągają ponad 50 proc. Ostatnio polityzacja problemu wsparcia osób niepełnosprawnych sprowadziła go do kwestii wysokości stawek i podzieliła opinię publiczną oraz samo środowisko osób niepełnosprawnych. Może musimy zmienić postrzeganie tego, co osoba niepełnosprawna naprawdę wnosi w życie społeczne, zmienić logikę systemu wsparcia i poszukać w ten sposób nowego konsensusu społecznego?

Stosunek do osób niepełnosprawnych to świadectwo naszej dojrzałości jako wspólnoty. Trzeba wierzyć, że problematyka wsparcia osób niepełnosprawnych, zamiast dzielić Polaków, połączy ich albo przynajmniej zbliży.

W 2019 roku przeprowadzono zmiany dotyczące dofinansowania aktywności zawodowej osób niepełnosprawnych z funduszy PFRON. Wzrosło dofinansowanie przypadające na jednego uczestnika warsztatów terapii zajęciowej (z ponad 14 tys. zł do prawie 18 tys. zł), a także dofinansowanie rocznego pobytu jednej osoby z niepełnosprawnością w zakładzie aktywności zawodowej (z 18,5 tys. zł do 22 tys. zł). Na wsparcie PFRON mogą teraz liczyć także osoby niepełnosprawne, które same prowadzą działalność gospodarczą lub rolniczą. Uruchomiono program „Stabilne zatrudnienie”, wspierający zatrudnienie niepełnosprawnych w administracji publicznej, która, paradoksalnie, zatrudnia mniej niepełnosprawnych niż sektor prywatny. Czy zmiany te są wystarczające, żeby radykalnie zmienić sytuację, a także zlikwidować patologię, polegającą na tym, że osoby niepełnosprawne traktowane są wyłącznie jako źródło pozyskania dotacji z PFRON?

Potwierdzenie tożsamości

Duża część osób niepełnosprawnych nigdy nie podejmie pracy z powodów nieodwracalnych zmian biologicznych, ich wkład w nasze życie społeczne będzie więc inny. W stosunku do pozostałej grupy badania wskazują, że główne źródła problemu mają podłoże psychologiczno-społeczne występujące z różną siłą w zależności od charakteru niepełnosprawności i lęków, które wywołuje. Mechanizm psychologiczny, o którym mowa, nie jest w pełni zbadany, ale jego zrozumienie może mieć kluczowe znaczenie dla kształtowania postaw i odpowiedniego doboru instrumentów oraz sposobów wydatkowania środków prywatnych i publicznych.

Każda osoba poszukuje przynależności do grupy społecznej postrzeganej jako wyższa (wyższej tożsamości). Żeby to osiągnąć, musi otrzymać pozytywną weryfikację i potwierdzenie swojej tożsamości. Dla wszystkich miejsce i zakres aktywności zawodowej to źródło nie tylko zarobkowania, ale w dużym stopniu potwierdzania tożsamości jako osoby sprawnej, skutecznej i samodzielnej. Mechanizm ten działa identycznie w przypadku osób niepełnosprawnych, przy czym negatywne doświadczenie co do skuteczności i aprobaty w pracy dużo szybciej prowadzi do odczucia stygmatyzacji. Kiedy zamiast docenienia skuteczności – takiej, jaka jest możliwa – pojawia się litość kolegów lub pracodawcy, patronizacja, a czasem nawet uprzedmiotowienie, pogłębia się negatywne doświadczenie tożsamości niepełnosprawności i w efekcie osoba taka w zrozumiałej obawie przed stygmatyzacją porzuca próby zatrudnienia na otwartym rynku pracy. Nie jest to jedyna przyczyna. Inne mają charakter materialny: to „pułapka rentowa” i brak dostępności, w szczególności miejsc i treści.

Skuteczna polityka

Najtrudniejszym, a równocześnie podstawowym warunkiem skuteczności każdej polityki społecznej jest przezwyciężenie wszechobecnej stygmatyzacji, która powstaje wtedy, kiedy niepełnosprawność staje się – w oczach innych, ale i własnych niepełnosprawnego – podstawową cechą tożsamości osoby. Najtrudniejszym, bo wymaga przełamania własnego strachu wynikającego z autoprojekcji i autostygmatyzacji, ale także z poczucia, że doznaje się litości zamiast budującej akceptacji swojej skuteczności. Bez przełamywania lęku występującego po obu stronach relacji i odrzucenia współczucia jako podstawy relacji pracy nie będzie prawdziwej i skutecznej polityki społecznej.

Drugą zasadą skutecznej polityki wsparcia jest zasada podmiotowości, bez której nie ma trwałego nabywania umiejętności funkcjonowania w kontekście pracy, bo nabywanie to wymaga bezwzględnie świadomego uczestnictwa. Bez podmiotowości, bez poczucia partnerstwa, nie jest możliwe wydobycie ukrytej pod narzuconym stereotypem prawdziwej tożsamości osoby, co jest konieczne w sprawnej komunikacji i nawiązywaniu relacji. Podmiotowość powstaje wtedy, kiedy uznany i rozpoznany jest wkład. Pracownik ma wtedy odczucie sprawczości i skuteczności – a nie niepełnosprawności!

Równocześnie należy pamiętać o trzeciej zasadzie, bez której te dwie nie będą skuteczne. To wyposażenie każdej osoby niepełnosprawnej w dwie podstawowe możliwości techniczne: mobilność (orientacja i samodzielny dostęp) i komunikacja (swobodny i pełny dostęp do treści, umożliwiający ich wybór). Nie jest ekonomicznie możliwe, żeby dostosować całą przestrzeń publiczną i prywatną, realną i cyfrową. Możliwe jest jednak takie podzielenie środków, żeby były wydawane jak najbardziej zgodnie z indywidualnymi potrzebami.

Przejście do podmiotowości

Założenia polityki wsparcia osób niepełnosprawnych, na których dziś oparte jest ustawodawstwo w tym zakresie, były formułowane w latach 90., w sytuacji załamania rynku pracy w ogóle, a rynku pracy osób niepełnosprawnych w szczególności. Wtedy w miejsce upadających spółdzielni inwalidzkich i ogólnego masowego bezrobocia został wprowadzony system rentowy: renta pracownicza i renta socjalna. Ustawa z 1997 r. stworzyła podstawowe mechanizmy wsparcia, które w wielu zakresach działają w sposób bardzo ograniczony, a w innych stworzyły patologie. Z tego okresu pochodzi też „pułapka rentowa”, której ciągle nie udaje się uniknąć.

Polskę, rozwijającą się ekonomicznie, stać na zmianę systemu, który stymulowałaby dalsze przejście od przedmiotowości instrumentów (wsparcie za cechę) do podmiotowości (wsparcie za aktywność). Taka zmiana powinna odbyć się na wielu płaszczyznach, poniżej pięć propozycji.

• Osoba niepełnosprawna musi poczuć silne i jednoznaczne wsparcie społeczeństwa. Poczuć, że jest potrzebna. Poza działaniami edukacyjnymi najlepszym świadectwem byłoby inwestowanie przez pracodawców w staże i rozwój osób niepełnosprawnych już zatrudnionych ze środków przekazywanych dzisiaj na PFRON.