Jak wskazuje judykatura, o przywróceniu posiadania w rozumieniu art. 345 k.c. można mówić, dopiero gdy posiadacz odzyskał rzeczywiste władztwo nad rzeczą. Posiadanie polega na władztwie faktycznym (art. 336 k.c.), a orzeczenie je przywracające daje tylko możność odzyskania władania samo przez się, stanu faktycznego nie zmieniając ani nie tworząc żadnych praw do przedmiotu sprawy. Jeżeli nie ma władztwa rzeczywistego (faktycznego) – nie ma posiadania, a tym samym w odniesieniu do przedmiotu rozważań – nie można przyjąć jego realnego przywrócenia i ciągłości przewidzianej normą z art. 345 k.c. Uznanie przywróconego posiadania za nieprzerwane może nastąpić tylko wtedy, jeżeli jest legalne, tzn. jeżeli odzyskanie rzeczywistego władztwa nastąpiło w sposób zgodny z prawem, w szczególności skutkiem dobrowolnego lub egzekucyjnego wykonania wyroku posesoryjnego, dobrowolnego zwrotu rzeczy posiadaczowi lub dozwolonej samopomocy (uchwała SN z dnia 16 listopada 1989 r., sygn. akt III CZP 92/89, LEX nr 78204).
W kolejnym orzeczeniu Sąd Najwyższy podał, że „przywrócenie posiadania w rozumieniu art. 345 k.c. (jego odpowiednikiem uprzednio był art. 306 pr. rzecz.) zakłada rzeczywiste odzyskanie przez posiadacza władztwa nad rzeczą w wyniku skorzystania ze środków prawnych służących do ochrony posiadania, tj. zastosowania dozwolonej samopomocy (art. 343 § 2 k.c.) lub realizacji roszczenia posesoryjnego (art. 344 k.c.). W konsekwencji, hipotezą art. 345 k.c., oprócz odzyskania posiadania w wyniku zastosowania dozwolonej samopomocy są objęte: 1) odzyskanie posiadania w wyniku dobrowolnego zwrócenia rzeczy posiadaczowi przed upływem terminu zawitego określonego w art. 344 § 2 k.c., 2) odzyskanie posiadania na podstawie wyroku posesoryjnego zarówno wykonanego dobrowolnie, jak i w drodze egzekucji, 3) odzyskanie posiadania na podstawie wyroku petytoryjnego zarówno wykonanego dobrowolnie, jak i w drodze egzekucji – jeżeli powództwo windykacyjne zostało wytoczone przed upływem terminu zawitego określonego w art. 344 § 2 k.c.", a stwierdzenia nieważności decyzji i będącego jego następstwem wydania spornej nieruchomości spadkobiercom nie można zaliczyć do zdarzeń objętych hipotezą art. 345 k.c., ponieważ nie były one wynikiem zastosowania środków prowadzących, choćby tylko pośrednio, do realizacji roszczenia posesoryjnego.
Warto przy tym podkreślić, że wsteczny skutek stwierdzenia nieważności decyzji administracyjnej może oznaczać powrót do stanu istniejącego przed jej wydaniem tylko w sferze prawnej, a nie w sferze rzeczywistości materialnej, natomiast rzeczywistości materialnej żaden akt prawny sam nie jest oczywiście w stanie zmienić, a posiadanie rzeczy jest elementem takiej rzeczywistości (postanowienie SN z dnia 30 września 2004 r., sygn. akt IV CK 21/04, LEX nr 143170).
Powołując się m.in. na wyżej wskazaną uchwałę Sądu Najwyższego, Sąd ten uznał w innym rozstrzygnięciu, że posiadanie przywrócone poczytuje się za nieprzerwane (art. 345 k.c.) dopiero z chwilą legalnego odzyskania rzeczywistego władztwa nad rzeczą. Takiego skutku nie wywołuje ani wydanie, ani uprawomocnienie się wyroku nakazującego przywrócenie posiadania, ponieważ posiadanie polega na faktycznym władztwie nad rzeczą (art. 336 k.c.) i bez władztwa nie ma posiadania; wyrok posesoryjny umożliwia tylko legalne przywrócenie posiadania (postanowienie SN z 11 października 2005 r., sygn. akt V CK 197/05, www.sn.pl).
Sąd Najwyższy, nawiązując do powyższego stanowiska z 2004 r., stwierdził także, iż wydaje się wynikać, „że Sąd Najwyższy przyjmował, że przywrócenie posiadania w rozumieniu art. 345 k.c. łączy się z ochroną naruszonego posiadania i powinno być powiązane z terminem dochodzenia ochrony posesoryjnej, określonym w art. 344 § k.c. Natomiast z analizy piśmiennictwa wynika, że w doktrynie przyjmuje się na ogół, iż możliwość zastosowania art. 345 k.c. generalnie powinna być ograniczona czasowo.
Nie ma jednak zgodności poglądów na to, jaki powinien być maksymalny termin, w którym przywrócenie posiadania może korzystać z fikcji ciągłości przewidzianej w tym przepisie.
Niemniej zwrócić należy uwagę na dostrzeganą potrzebę ścisłego związku między aktem pozbawienia posiadania a jego odzyskaniem, gdyż tylko w takim wypadku można mówić o uzyskaniu przez dawnego posiadacza tego samego posiadania, które zostało mu odebrane.
W związku z tym przywrócenie posiadania traktuje się jako jego odzyskanie, co jest możliwe dopóty, dopóki związek posiadacza z utraconą rzeczą może jeszcze podlegać ochronie prawnej, czyli w terminie określonym w art. 344 § 2 k.c. (...) przywrócenie posiadania w rozumieniu art. 345 k.c. obejmuje wprawdzie wszelkie formy jego odzyskania w sposób zgodny z prawem (legalny), o których była mowa wyżej, ale jedynie wówczas, gdy następuje to w terminie określonym w art. 344 § 2 k.c., albo nawet później, ale w wyniku akcji podjętych przed upływem tego terminu" (postanowienie SN z 21 września 2011 r., sygn. akt I CSK 651/10, www.sn.pl).
Następnie Sąd Najwyższy powołał się na pogląd wyrażony w orzecznictwie, początkowo na tle stwierdzenia nieważności decyzji administracyjnych, że wsteczny skutek decyzji nadzorczej oznacza powrót do stanu istniejącego wcześniej tylko w sferze prawnej, a nie w sferze rzeczywistości materialnej, ponowiony w sprawie o stwierdzenie zasiedzenia poprzez stwierdzenie, że żaden akt prawny nie jest w stanie zmienić rzeczywistości materialnej, a posiadanie rzeczy (nieruchomości) jest elementem takiej rzeczywistości (postanowienie SN z 3 października 2014 r., sygn. akt V CSK 579/13, www.sn.pl).
Sąd Najwyższy pogląd ten ujął również m.in. w uzasadnieniu postanowienia z dnia 8 grudnia 2016 r., sygn. akt I CSK 82/16, www.sn.pl. Także w 2017 r. ponownie posłużył się tą argumentacją i uznał, że stwierdzenie nieważności decyzji prowadzi do jej wyeliminowania z obrotu prawnego z mocą wsteczną. Innymi słowy, eliminuje skutki prawne wadliwej decyzji, tak jakby nie została ona w ogóle podjęta, i otwiera drogę do ponownego załatwienia sprawy, polegającego, w zależności od przyczyny nieważności, bądź na umorzeniu postępowania, bądź na podjęciu merytorycznego rozstrzygnięcia.
Podkreślił, że wsteczny skutek stwierdzenia nieważności decyzji administracyjnej może oznaczać powrót do stanu istniejącego przed jej wydaniem tylko w sferze prawnej, a nie w sferze rzeczywistości materialnej. Rzeczywistości materialnej żaden akt prawny sam nie jest w stanie zmienić, a posiadanie rzeczy jest elementem takiej rzeczywistości. Dodał, że z tej przyczyny samo powołanie się na skutek wsteczny stwierdzenia nieważności decyzji administracyjnej nie może być uznane za wystarczające do obalenia domniemania ustanowionego w art. 7 k.c. (wyrok SN z dnia 21 lipca 2017 r., sygn. akt I CSK 636/16, www.sn.pl).
Uzupełniająco odnotowania wymaga też m.in. postanowienie Sądu Najwyższego z 9 stycznia 2003 r., sygn. akt I CKN 1430/00, LEX nr 583711 oraz postanowienie Sądu Najwyższego z 3 grudnia 2015 r., sygn. akt III CSK 355/15, www.sn.pl.
Autor jest radcą prawnym, doktorem nauk prawnych, wykładowcą Uczelni Łazarskiego w Warszawie
