Mundurowi: kto otrzyma ekwiwalent za urlop wypoczynkowy

Każdy zwalniany ze służby funkcjonariusz w zamian za niewykorzystany w naturze urlop wypoczynkowy, zarówno podstawowy, jak i dodatkowy, ma prawo do ekwiwalentu pieniężnego. I to bez względu na to, jak dużo zaległego urlopu był w stanie uzbierać. W stosunku służbowym bowiem, inaczej niż w stosunku pracy, prawo do urlopu nie przedawnia się. Przedawniają się tylko roszczenia pieniężne. Aż do dnia zwolnienia ze służby ma on więc prawo do całego zaległego urlopu wypoczynkowego, który w momencie rozwiązania stosunku służbowego przekształca się w prawo do ekwiwalentu.

W ciągu ostatnich kilku lat zasady nabywania do niego prawa i jego wypłaty zmieniały się – najszybciej w Policji. Nadal jednak przynajmniej jedna kwestia czeka na rozwiązanie.

Znoszenie ograniczeń trochę trwało

Do 8 marca 2010 r. obowiązywała zasada, że ekwiwalent pieniężny za niewykorzystany urlop wypoczynkowy wypłacano policjantom tylko za ostatnie trzy lata kalendarzowe. 23 lutego 2010 r. Trybunał Konstytucyjny uznał jednak, że art. 114 ust. 1 pkt 2 ustawy o Policji (dalej uop) w części obejmującej słowa „nie więcej jednak niż za ostatnie 3 lata kalendarzowe" jest niezgodny z art. 66 ust. 2 w związku z art. 2 konstytucji (sygn. akt K 1/08, DzU nr 34, poz. 190). Z dniem opublikowania tego wyroku (8 marca 2010 r.) przestało zatem obowiązywać zakwestionowane przez TK ograniczenie.

Od tego czasu policjanci odchodzący ze służby otrzymują ekwiwalent za cały niewykorzystany urlop. Na zniesienie takiego ograniczenia funkcjonariusze Straży Granicznej i Służby Więziennej, w których ustawach pragmatycznych znajdowały się identyczne przepisy (art. 118 ustawy o Straży Granicznej oraz art. 151 ustawy o Służbie Więziennej), musieli czekać jeszcze ponad 3,5 roku, bo aż do 5 grudnia 2013 r., czyli do wejścia w życie ustawy z 27 września 2013 r. o zmianie ustawy o Policji oraz niektórych innych ustaw (DzU z 2013 r., poz. 1351).

Teraz już jednak wszystkie służby wypłacają odchodzącym ze służby funkcjonariuszom ekwiwalent za cały niewykorzystany urlop wypoczynkowy, bez żadnych ograniczeń czasowych.

Cały ekwiwalent dla wszystkich zwalnianych

Żadna z ustaw pragmatycznych nie przewiduje też przesłanek uzasadniających pozbawienie odchodzących ze służby funkcjonariuszy prawa do ekwiwalentu czy też jego wypłatę w niepełnej wysokości. Wszystkie tego rodzaju wyłączenia uchyliła również cytowana wcześniej ustawa z 27 września 2013 r. o zmianie ustawy o Policji oraz niektórych innych ustaw. Oznacza to, że teraz już każdy funkcjonariusz bez względu na podstawę swojego zwolnienia powinien otrzymać ekwiwalent w pełnej wysokości. Co innego oznacza to jednak dla funkcjonariuszy Policji, Straży Granicznej, BOR i CBA, a co innego dla funkcjonariuszy pozostałych służb (PSP, SW, ABW,AW, SKW i SWW). Tylko ci drudzy otrzymają go bowiem w wysokości faktycznie odzwierciedlającej wysokość przysługującego im uposażenia.

Zaniżony ekwiwalent w Policji...

Zgodnie z art. 115a uop ekwiwalent pieniężny za jeden dzień niewykorzystanego urlopu wypoczynkowego lub dodatkowego ustala się w wysokości 1/30 części miesięcznego uposażenia zasadniczego wraz z dodatkami o charakterze stałym należnego na ostatnio zajmowanym stanowisku służbowym. Przepis ten wprowadzono do ustawy o Policji ustawą z 27 lipca 2001 r. o zmianie ustawy o Policji, ustawy o działalności ubezpieczeniowej, ustawy – Prawo bankowe, ustawy o samorządzie powiatowym oraz ustawy – Przepisy wprowadzające ustawy reformujące administrację publiczną (DzU nr 100, poz. 1084).

Tą samą nowelizacją zmieniono art. 82 ustawy o Policji, przyznając funkcjonariuszom prawo do urlopu wypoczynkowego w wymiarze 26 dni roboczych – zamiast 30 dni kalendarzowych.

Niestety, te dwa rozwiązania, mimo że wprowadzane do ustawy jednocześnie, nie współgrały ze sobą. Przepis o zasadach obliczania ekwiwalentu pasował bowiem do starej, a nie nowej wersji art. 82 uop. I choć co do zasady przysługująca w takich okolicznościach funkcjonariuszowi rekompensata powinna być w pełni ekwiwalentna i równoważna, wprowadzony wówczas i obowiązujący do dziś mechanizm obliczania ekwiwalentu powoduje, że otrzymane świadczenie z tego tytułu stanowi jedynie około 73 proc. wartości uposażenia otrzymywanego podczas urlopu wykorzystywanego w naturze.

...i w innych służbach

Takie niekorzystne zasady liczenia ekwiwalentu obowiązują nie tylko w Policji. Podobne rozwiązanie przewiduje § 2 rozporządzenia ministra spraw wewnętrznych i administracji z 16 września 2005 r. w sprawie ekwiwalentów pieniężnych za niewykorzystane przez funkcjonariusza Straży Granicznej urlopy i czas wolny od służby (DzU nr 186, poz. 1560). Zgodnie z nim wysokość ekwiwalentu za urlop oblicza się, mnożąc 1/30 uposażenia przez liczbę dni niewykorzystanych urlopów wypoczynkowych lub dodatkowych.

Również funkcjonariusze Centralnego Biura Antykorupcyjnego otrzymują niekorzystny ekwiwalent pieniężny za urlop. Stosownie do § 20 ust. 1 rozporządzenia prezesa Rady Ministrów z 31 stycznia 2007 r. w sprawie urlopów funkcjonariuszy Centralnego Biura Antykorupcyjnego (DzU nr 17, poz. 100) wysokość ekwiwalentu za niewykorzystany urlop wypoczynkowy lub dodatkowy oblicza się, mnożąc 1/30 uposażenia przez liczbę dni niewykorzystanych urlopów wypoczynkowych lub dodatkowych.

W przypadku funkcjonariuszy BOR żadne przepisy nie regulują zasad jego obliczania. Jednak w praktyce ekwiwalent naliczany jest tak jak w Policji, Straży Granicznej czy CBA w wysokości 1/30 części uposażenia (na zasadzie analogi z innych przepisów ustawy o BOR). W efekcie odchodzący ze służby funkcjonariusze tych formacji otrzymują zaniżone ekwiwalenty. Biorąc bowiem pod uwagę, iż średniomiesięczna w skali roku liczba dni roboczych oscyluje na poziomie 21–22 dni, zasadne wydaje się, aby ekwiwalent za każdy dzień roboczy niewykorzystanego urlopu odpowiadał 1/21 lub 1/22 części miesięcznego uposażenia, a nie 1/30 tego uposażenia.

Zresztą również w prawie pracy ekwiwalent za jeden dzień niewykorzystanego urlopu wypoczynkowego jest ustalany corocznie przy uwzględnianiu współczynnika średniomiesięcznej w skali roku liczby dni roboczych, który nie przekracza zwykle 22 dni. W tym roku tzw. współczynnik służący do obliczania ekwiwalentu za urlop wypoczynkowy wynosi 21.

Niektórzy nie zaniżają

Nie wszystkie służby oszczędzają jednak na ekwiwalencie. Podobne do pracowniczych rozwiązania znajdziemy w ustawie z 11 września 2003 r. o służbie wojskowej żołnierzy zawodowych (tekst jedn. DzU z 2014 r., poz. 1414 ze zm.) oraz w:

- § 8 ust. 1 rozporządzenia prezesa Rady Ministrów w sprawie urlopów funkcjonariuszy Agencji Wywiadu z 22 lipca 2011 r. (DzU nr 159, poz. 950),

- § 9 ust. 1 rozporządzenia prezesa Rady Ministrów w sprawie urlopów funkcjonariuszy Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego z 19 maja 2011 r. (DzU nr 110, poz. 643),

- § 15 rozporządzenia ministra Obrony Narodowej z 25 września 2006 r. w sprawie urlopów funkcjonariuszy Służby Wywiadu Wojskowego (DzU nr 174, poz. 1263)

- § 15 rozporządzenia ministra obrony narodowej z 25 września 2006 r. w sprawie urlopów funkcjonariuszy Służby Kontrwywiadu Wojskowego (DzU nr 174, poz. 1262).

Zgodnie natomiast z art. 137 ust. 2 i 151 ust. 2 ustawy o Służbie Więziennej ekwiwalent pieniężny za jeden dzień niewykorzystanego urlopu wypoczynkowego lub dodatkowego oraz za każde rozpoczęte osiem godzin niewykorzystanego czasu wolnego od służby ustala się w wysokości 1/ 21 miesięcznego uposażenia zasadniczego wraz z dodatkami o charakterze stałym, należnego na ostatnio zajmowanym stanowisku służbowym.

Interwencja RPO

To, że przepisy dotyczące obliczania ekwiwalentu są dla wymienionych wcześniej służb niekorzystne, nie jest żadną tajemnicą. Od czasu do czasu kwestia ta jest publicznie podnoszona, najczęściej przez samych funkcjonariuszy lub reprezentujących ich związkowców. Ostatnio sprawą ekwiwalentu urlopowego w służbach mundurowych zajął się też rzecznik praw obywatelskich, który 7 marca 2014 r. zwrócił się do ministra spraw wewnętrznych (pismo III.7044.23.2014.TO) m.in. o podjęcie inicjatywy ustawodawczej w celu zmiany opisanego wyżej stanu rzeczy.

Zdaniem RPO w art. 66 ust. 2 konstytucji zostało sformułowane prawo do określonych w ustawie dni wolnych od pracy i corocznych płatnych urlopów, a także postanowienie o maksymalnych normach czasu pracy. Wymienione w nim prawa należy traktować jako konstytucyjną gwarancję prawa do wypoczynku, co w sposób oczywisty pozostaje w związku z kwestią czasu pracy (służby).

W wyroku z 23 lutego 2010 r. (sygn. akt K 1/08) Trybunał Konstytucyjny wskazał, że prawo do ekwiwalentu za niewykorzystany urlop jest prawem majątkowym policjanta, którego ograniczenie musi odpowiadać wymogom art. 31 ust. 3 konstytucji. Przesłanki wymienione w tym przepisie (patrz ramka) nie zachodzą w odniesieniu do wartości konstytucyjnej, jaką jest prawo do urlopu.

Prawo do corocznego płatnego urlopu jest gwarantowane w art. 66 ust. 2 konstytucji w sposób bezwarunkowy i nie może być arbitralnie ograniczone również w odniesieniu do rekompensaty pieniężnej za urlop niewykorzystany lub za czas wolny od służby. Rekompensata pieniężna za niewykorzystany (płatny) urlop stanowi zatem konieczny substytut otrzymywany w miejsce niewykorzystanego urlopu.

Nie wiadomo, czy interwencja rzecznika odniesie skutek. Wprowadzenie nowych zasad wyliczania ekwiwalentu w Policji, Straży Granicznej, CBA czy BOR niewątpliwie zwiększyłoby wydatki tych służb, a to, jak pokazuje praktyka, skutecznie potrafi zniechęcić do podejmowania inicjatyw ustawodawczych, nawet tych słusznych.

podstawa prawna: art. 82, art. 114, art. 115a ustawy z 6 kwietnia 1990 r. o Policji (tekst jedn. DzU z 2015 r., poz. 355 ze zm.)

podstawa prawna: art. 86, art. 118 ustawy z 12 października 1990 r. o Straży Granicznej (tekst jedn. DzU z 2014 r., poz. 1402 ze zm.)

podstawa prawna: art. 70, art. 71e , art. 98 ustawy z 24 sierpnia 1991 r. o Państwowej Straży Pożarnej (tekst jedn. DzU z 2013 r. poz. 1340 ze zm.)

podstawa prawna: art. 138 ustawy z 9 kwietnia 2010 r. o Służbie Więziennej (tekst jedn. DzU z 2014 r., poz. 1415 ze zm.)

podstawa prawna: art. 68, art. 105 ustawy z 16 marca 2001 r. o Biurze Ochrony Rządu (tekst jedn. DzU z 2014 r., poz. 170 ze zm.)

podstawa prawna: art. 84 ustawy z 9 czerwca 2006 r. o Centralnym Biurze Antykorupcyjnym (tekst jedn. DzU z 2014 r., poz. 1411 ze zm.)

podstawa prawna: art. 95, art. 100 ustawy z 24 maja 2002 r. o Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego oraz Agencji Wywiadu (tekst jedn. DzU z 2010 r. nr 29, poz. 154 ze zm.)

podstawa prawna: art. 55, art. 60 ustawy z 9 czerwca 2006 r. o służbie funkcjonariuszy Służby Kontrwywiadu Wojskowego oraz Służby Wywiadu Wojskowego (tekst jedn. DzU z 2014 r., poz. 1106 ze zm.)