Nie żyje czeski reżyser Jirzi Menzel. Miał 82 lata

Ta wiadomość pojawiła się dopiero następnego dnia po jego śmierci, wieczorem, gdy na Fb żona reżysera napisała: „Jureczku, nasz ukochany, najodważniejszy ze wszystkich odważnych. Wczoraj wieczorem w domu i w naszych ramionach, Twoje ciało opuściło nasz ziemski świat”.

Urodzony w Pradze w 1938 roku Menzel, karierę zaczynał w czasach, gdy ludzie sztuki tworzyli grupy, wspierali się, współpracowali. Polska szkoła filmowa, włoski neorealizm, francuskie cinema-verite, wreszcie szkoła czeska , do której sam należał — to były nurty, które kształtowały wrażliwość i sposób myślenia Europejczyków.

— Myślę, że kiedyś znacznie więcej nas łączyło — mówił mi kiedyś Menzel w wywiadzie. — Rośliśmy w podobnych warunkach, kończyliśmy te same szkoły, mieliśmy podobne doświadczenia i ideały, wychowywaliśmy się na tych samych lekturach. W Czechach, jak ktoś odkrył Hemingwaya, to czytali go wszyscy. Jak objawił się Franz Kafka — wstyd było go nie znać. Poza tym grupa była wartością. Dzisiaj każdy żyje inaczej, może wybierać sobie różne subkultury i wartości. Wszystko jest zatomizowane.

Czeską szkołę tworzyli Uher, Chytilova, Jures, Forman, Nemec Passer, Jakubisko. Byli różni, jedni lubili współczesność, inni wracali do czasu wojny. Jedni eksperymentowali z formą, inni robili filmy niemal klasyczne. Łączył ich typ humoru i autoironia.

— W trudnych sytuacjach Polacy rzucają na szalę całą swoją odwagę — twierdził Menzel — Czesi kulą się i uśmiechają półgębkiem. Mamy dystans do siebie i własnej historii.

Jego nakręcony w 1966 roku debiut fabularny „Pociągi pod specjalnym nadzorem” stał się prawdziwym wydarzeniem. Przed nim trzej reżyserzy odmówili ekranizacji tego tekstu. On zgodził się natychmiast, bo kochał twórczość Hrabala. Tak zaczęła się ich przyjaźń

— Miałem szczęście, bo Harabal był nie tylko znakomitym autorem, ale również fantastycznym, bardzo skromnym człowiekiem — wspominał Menzel. — Nigdy nie przyjeżdżał na plan, bo nie chciał mi przeszkadzać w pracy. Mawiał: „Książka jest moja, film jest twój”.

A więc: lata okupacji, mała stacyjka, przez którą przejeżdżają niemieckie pociągi z amunicją. Menzel naszkicował obraz wojny z nieheroicznej perspektywy, łącząc rubaszny czeski humor z tragizmem. Dostał nagrodę na MFF w Mannheim i Oscara w kategorii najlepszego filmu nieanglojęzycznego. Taka nagroda, o której po cichu marzy każdy człowiek kina, zdobyta zaraz na początku twórczej drogi może człowieka sparaliżować na długie lata. Ale Menzel od razu zabrał się do następnego filmu. W 1967 roku w podobny, pełen gorzkiego humoru sposób sportretował małomiasteczowe życie w „Kapryśnym lecie”.

Jego karierę filmową przerwał 1968 rok. Sowiecka inwazja gwałtownie przykręciła w Czechosłowacji kurek z wolnością. Antykomunistyczne w wymowie „Skowronki na uwięzi” (znów według Hrabala) trafiły na półkę. Socjalistyczne władze nie mogły przełknąć tej opowieści o „elementach burżuazyjnych”: profesorze, muzyku i mleczarzu w ramach „reedukacji” zderzonych z klasą robotniczą. Mimo, że akcja filmu toczyła się w latach 40.

— Ten film strasznie drażnił partyjnych bonzów, bo się z nich naśmiewał — mówił reżyser — A śmiech jest straszną bronią.

Publiczność obejrzała „Skowronki na uwięzi” dopiero w 1990 roku, gdy dostały Złotego Niedźwiedzia w Berlinie.