Rząd działa na krótką metę

Adwersarze przedstawili swoje argumenty, co jednak nie doprowadziło do zbliżenia poglądów. Wprost przeciwnie, strony petryfikują stanowiska, pojawiają się emocje i inwektywy.

Prof. Andrzej Wojtyna („Rz” 14 stycznia) podjął próbę pogłębienia dyskusji, wskazując, że problem OFE należy analizować w perspektywie ekonomii politycznej, co oznacza, że przy ocenach wszelkich proponowanych rozwiązań powinno się uwzględniać kryteria zarówno ekonomiczne, jak i polityczne. Podzielam ten pogląd. Uważam, że kwestia OFE wymyka się łatwym i jednoznacznym ocenom i że dotychczasowa wymiana poglądów nie umożliwiła właściwego zdefiniowania problemu i klarownej prezentacji różnych proponowanych rozwiązań.

[srodtytul]Racje polityczne i ekonomiczne[/srodtytul]

Problem OFE czy – szerzej – problem zasad, zakresu i sposobu gromadzenia środków finansowych i realizacji świadczeń emerytalnych – można i należy rozpatrywać zarówno w perspektywie politycznej, jak i ekonomicznej.

Ta pierwsza musi uwzględniać takie czynniki jak m. in.:

stabilność systemu społeczno-politycznego

poczucie bezpieczeństwa obywateli

potrzeby rozwojowe państwa

zobowiązania międzynarodowe

przejęte z przeszłości rozwiązania i zwyczaje istniejące w systemie emerytalnym

zasady sprawiedliwości społecznej.

Ta druga koncentruje się na szeroko rozumianej efektywności systemu emerytalnego, co w praktyce oznacza nie tylko realizację świadczeń w sposób najmniej dotkliwy ekonomicznie dla budżetu, ale uwzględnianie pobocznych, choć z ekonomicznego punktu widzenia ważnych czynników. Chodzi tu np. o wpływ systemu emerytalnego na rynek kapitałowy, na przenoszenie odpowiedzialności za sytuację ekonomiczną obywateli z państwa na nich samych, co – generalnie – wydaje się korzystne i dla państwa, i dla obywateli.

Przyjęciu jednej bądź drugiej perspektywy analitycznej muszą towarzyszyć różne kryteria ocen, co w konsekwencji oznacza proponowanie odmiennych rozwiązań uważanych za najlepsze czy najwłaściwsze w danym momencie.

[srodtytul]Racje krótkookresowe i długookresowe[/srodtytul]

Drugi, równie ważny czynnik różniący uczestników dyskusji, to przyjmowany horyzont czasowy analizy. Ekonomiści dobrze wiedzą (choć niekiedy w dyskusjach publicystycznych o tym zapominają), że każdy proces decyzyjny zmierzający do wyboru najlepszego rozwiązania musi zakładać – explicite bądź implicite – przyjęcie określonego horyzontu czasowego optymalizacji. Inne decyzje będzie podejmował zarząd spółki, który chce maksymalizować wielkość zysku w danym roku, a zupełnie inne, jeśli celem jest maksymalizowanie zysku w perspektywie pięcioletniej. To jest prawda dość banalna, ale o podstawowym znaczeniu dla metodologicznej poprawności oceny jakichkolwiek decyzji i ich skutków, zarówno w gospodarce, jak i w polityce.

W dyskusji o OFE mieszają się ujęcia krótko- i długookresowe, a jej uczestnicy próbują przekonać adwersarzy do słuszności swoich poglądów, nie biorąc pod uwagę faktu, że odmienności leżą nie tyle w jakości argumentów, ile w przyjmowanych kryteriach ocen i stawianych celach, które wynikają właśnie ze zróżnicowanego horyzontu czasowego optymalizacji. Dodajmy, że w przypadku dyskusji o OFE krótki okres to lat kilka, a długi to co najmniej 20–30.

[srodtytul]Argumenty i uczestnicy[/srodtytul]

Łącząc dwa przedstawione rodzaje kryteriów decyzyjnych występujących w debacie, można skonstruować schemat pokazujący istotę zróżnicowania poglądów i racji różnych grup uczestników, które określam w skrócie jako władza polityczna, minister finansów, opozycja, oraz ekonomiści.

Mamy cztery możliwe sposoby ujęcia problemu OFE czy mówiąc ogólniej – cztery odrębne racjonalności dotyczące tego problemu, z czego wynikają różne kryteria ocen i w konsekwencji różne rozwiązania traktowane przez strony jako najlepsze czy najwłaściwsze.

Władza polityczna (ten skrót oznacza de facto polityczne otoczenie szefa rządu) rozpatruje problem głównie w kategoriach politycznych i krótkookresowych. Zasadnicze kryterium decyzyjne tworzy w tym ujęciu stabilność państwa i społeczeństwa (a także sceny politycznej) w perspektywie polskiej prezydencji w UE oraz jesiennych wyborów parlamentarnych.

Dla ministra finansów (ten skrót oznacza de facto ekonomiczne otoczenie szefa rządu) najważniejsza jest bieżąca równowaga budżetu i nieprzekroczenie progów ostrożnościowych zadłużenia, co rzeczywiście groziłoby katastrofą finansów publicznych. Dodajmy, że polski minister liberał wciela w życie – paradoksalnie – słynne stwierdzenie J. M. Keynesa, że dla ekonomisty jest ważny krótki okres, bo w długim (tak ulubionym przez liberałów) i tak wszyscy umrzemy.

Opozycja stara się wykazać w sposób dość obłudny, że interesuje ją strategiczna naprawa państwa, rządowi zaś zarzuca działania doraźne i kunktatorskie. Wysuwa kompleksowe propozycje, które mają rozwiązać kwestię systemu emerytalnego na długie lata, ale które jednocześnie nie mają szans na realizację „tu i teraz”.

Wreszcie ekonomiści (często pod tym mianem kryją się eksperci związani z funduszami emerytalnymi) chcą najczęściej zachowania status quo, dowodząc, że w długim okresie przyniesie to maksymalne korzyści zarówno przyszłym emerytom, jak i budżetowi. Podnoszą też argument, że jakiekolwiek zmiany naruszające stan obecny zmniejszą wiarygodność polskiej gospodarki wobec rynków finansowych, co w przyszłości zaowocuje wyższymi kosztami obsługi długów.

[srodtytul]Kto lepszy, kto gorszy[/srodtytul]

Istota debaty publicznej leży w tym, że różne grupy uczestników przedstawiają argumenty bazujące na różnych aksjologiach, formułowane w ramach różnych racjonalności, a propozycje rozwiązań – w większości przypadków właściwe i sensowne – wynikają z różnych postulowanych celów i kryteriów decyzyjnych. W sensie metodologicznym są więc zupełnie nieporównywalne, a próby wykazywania swoich racji przez adwersarzy są niekonkluzywne, prowadzą jedynie do czczej wymiany poglądów. Nie da się znaleźć rozwiązania, które byłoby racjonalne i sensowne jednocześnie z punktu widzenia krótkookresowych kryteriów politycznych oraz długookresowych kryteriów ekonomicznych.

Czy można twierdzić, że któraś z wymienionych wyżej czterech racjonalności jest „lepsza” niż pozostałe, a wynikające z niej rozwiązanie problemu najwłaściwsze? Odpowiedź jest przecząca. Od czasów M. Webera i K. Poppera ekonomiści i socjologowie dobrze wiedzą, że sądy wartościujące (typu dobry – zły, właściwy – niewłaściwy) zawsze wynikają z przyjętej przez badacza aksjologii i w gruncie rzeczy nie mają charakteru stwierdzeń naukowych. Jeśli w dyskusji ktoś twierdzi, że wyłącznie jego rozwiązanie jest dobre, a wszystkie inne są złe, świadczy to jedynie o zadufaniu i braku zrozumienia, na czym polega metodologiczna poprawność procesów decyzyjnych w kwestiach ekonomicznych czy społecznych.

Ale w praktyce funkcjonowania rozwiniętych demokracji sytuacja jest nieco inna – rozstrzygające zdanie zawsze należy do władzy politycznej wyłonionej w wolnych wyborach. Politycy opozycji, a także mniej lub bardziej niezależni eksperci ekonomiczni, mogą oczywiście w debacie publicznej przedstawiać różne hierarchie wartości i różne logiki rozumowania, mogą wskazywać, jakie rozwiązania w ramach tych kryteriów decyzyjnych są najlepsze, a jakie złe. Ale w końcu rząd przyjmuje swoją hierarchię wartości, na podstawie której określa kryteria decyzyjne, i rząd podejmuje ostateczne decyzje.