"Borys Godunow": Smutek dwóch narodów

To, co widz może od soboty oglądać w Teatrze Wielkim w Poznaniu, jest przykładem spektaklu nowoczesnego, ale nie epatującego współczesnymi gadżetami. W przypadku wielkiego fresku historycznego, jakim jest „Borys Godunow", to szczególnie cenne i dziś jakże rzadkie.

Car w garniturze

Sceniczne losy tej wielkiej opery o wymiarze szekspirowskiej tragedii są tyleż barwne, co smutne. Gdy rozpadł się Związek Radziecki, w dziele Modesta Musorgskiego zaczęto doszukiwać się przede wszystkim obrazu korzeni zła sowieckiego imperium.

Po słynnej inscenizacji Herberta Wernickego na festiwalu w Salzburgu w 1994 r., który losy tytułowego bohatera pokazał na tle ściany wypełnionej portretami rosyjskich władców – od Iwana Groźnego do Gorbaczowa i Jelcyna – powstały kolejne takie spektakle. Borys Godunow i jego bojarzy ubrani w jednakowe szare garnitury wyglądali jak apodyktyczni członkowie komunistycznego politbiura. I tak jest do dziś, by wspomnieć niedawną wersję ze Staatsoper w Monachium w reżyserii Katalończyka Calixto Bieito.

Modzie tej ulegli także twórcy radzieccy, o czym kilka lat temu świadczył „Borys Godunow" we wrocławskiej Hali Ludowej zrealizowany przez Jurija Aleksandrowa (skądinąd piewcę polityki Putina).

Sposób, w jaki zresztą rosyjscy reżyserzy traktują dzieła z ojczystego kanonu, u nas spowodowałyby gwałtowne protesty prawicowych obrońców narodowych tradycji. A w Rosji główny awangardzista Dmitrij Tscherniakow po „Eugeniuszu Onieginie" w moskiewskim Teatrze Bolszoj rozegranym przy biesiadnym stole i psychodelicznym „Rusłanie i Ludmile" stał się głównym artystą eksportowym do nowojorskiej Metropolitan czy La Scali.

Na takim tle łatwiej zrozumieć, jak oryginalnym artystą jest Iwan Wyrypajew, który w „Borysie Godunowie" nie boi się użyć historycznego kostiumu. Robi to jednak nie po to, by reanimować przeszłość. Bojarski płaszcz, szlachecki kontusz, kryza przy strojnej sukni Maryny Mniszech – to są znaki, dzięki którym opowieść sięga historii, ale naprawdę ma znaczenie uniwersalne.

Spektakl jest wręcz minimalistyczny. Jego wizualna surowość nasuwa skojarzenia z tradycyjnym teatrem japońskim także dlatego, że każdy gest ma znaczenie. Poszczególne kadry są doskonale zakomponowane, aż do przejmującej sceny finałowej.

Bezradność narodu

Teatr Wielki w Poznaniu wybrał drugą wersję tej opery, gdyż Musorgski w 1872 r. przerobił swego „Borysa Godunowa". Spektakl nie kończy się więc jak wiele inscenizacji sceną śmierci tytułowego bohatera, co wymyślił przyjaciel kompozytora, Mikołaj Rimski-Korsakow, gdy po latach postanowił „poprawił" utwór.

W Poznaniu oglądamy w finale – zgodnie z zamiarem Musorgskiego – rosyjski lud witający Dymitra Samozwańca ruszającego na Moskwę z pomocą polskiej armii. A potem postaje samotny Jurodiwy płaczący nad losem biednego rosyjskiego ludu.

Iwan Wyrypajew zrobił bowiem spektakl nie tyle o dylematach władcy, ile o narodzie, a raczej o dwóch narodach, gdyż centralnym punktem poznańskiej inscenizacji jest tzw. akt polski. Z jednej więc strony mamy ubóstwo i pokorę rosyjskiego chłopstwa, z drugiej dumę i bogactwa naszej szlachty będącej symbolem innego świata. Rzecz jednak charakterystyczna – obie tak odmienne społeczności Wyrypajew pokazuje w podobny sposób: jako zbitą masę, poruszającą się dość niezdarnie – Polacy z polonezowym dygnięciem, Rosjanie, drobiąc kroczki jak ich ludowe tancerki.

Reżyser zdaje się więc sugerować, że ludzie nie decydują o swoim losie. Czynią to za nich ambitne jednostki: Borys Godunow, intrygant kniaź Szujski czy ambitna Maryna Mniszech kierowana przez jezuitę Rangoniego.