Arabska puszka Pandory

Na Zachodzie epoka rozpadu imperium otomańskiego na ziemiach arabskich kojarzona jest głównie z filmowymi przygodami „Lawrence'a z Arabii", czyli Thomasa Edwarda Lawrence'a, brytyjskiego agenta, który w czasie I wojny światowej podburzał Arabów do walki z Turkami panującymi ?w ich ojczyźnie od XVI wieku. Sami Arabowie znacznie lepiej zapamiętali dwóch innych dżentelmenów: brytyjskiego dyplomatę sir Marka Sykesa ?i jego francuskiego kolegę Francois Georges'a Picota.

Pakt złych imperiów

Podpisany w maju 1916 r. pakt, który przeszedł do historii pod ich nazwiskami, dla Arabów stał się symbolem imperialnej dominacji Zachodu i źródłem wszelkich nieszczęść na cały wiek. Z dzisiejszym pochodem bojowników Islamskiego Państwa Lewantu i Iraku (ISIS), którzy na naszych oczach ćwiartują państwo irackie w imię stworzenia religijnego kalifatu rodem z marzeń Osamy bin Ladena.

Panowie Sykes i Picot byliby zapewne zszokowani, widząc dziś hordy dżihadystów dokonujące masowych mordów ?i wprowadzających na zdobytych obszarach najbardziej ortodoksyjną formę prawodawstwa koranicznego, jednak większość historyków i publicystów dostrzega dość oczywisty związek między tym, co się stało w 1916 r., i tym, jakie skutki przynosi to dzisiaj.

Sykes i Picot uzgodnili podział południowej i wschodniej części upadającego państwa osmańskiego na obszary kontrolowane przez Anglię ?i Francję, a także na strefy wpływów: francuską, brytyjską, włoską i rosyjską. Przyszła Palestyna i przyszły Izrael miały pozostać strefą międzynarodową. W kąt poszły wszelkie sentymenty i obietnice składane przywódcom arabskim (a zwłaszcza władcy Mekki, szarifowi Husseinowi) przez Lawrence'a.

Interesy zachodnich mocarstw brały pod uwagę sąsiedztwo Persji i Rosji, kontrolę dróg handlowych i wpływy wojskowe. Podobnie jak na innych obszarach kolonialnych nikogo nie interesowały lokalne struktury i podziały etniczne, religijne czy językowe. Nie liczyły się odwieczne prawa zwyczajowe i zasady podległości. Jeśli Francuzi i Anglicy zwracali na nie uwagę, to tylko dla realizacji zasady dziel i rządź.

Dzisiejsze linie granic na Bliskim Wschodzie odzwierciedlają więc nie ukształtowany w ciągu całego tysiąclecia porządek, lecz chwilowe interesy Francuzów i Anglików w pierwszych dekadach XX wieku. Powstałe później państwa arabskie – Syria, Irak, Jordania i Liban – uzyskały po upływie czterech dziesięcioleci niezależność, ale granic nie zmieniły.

To dlatego w Iraku musieli się pomieścić szyici i sunnici, w Syrii sunnici i alawici. Palestyńczycy znaleźli się w Jordanii i Palestynie. O prawie Kurdów do własnego państwa nie pomyślał nikt, a ledwie tolerowanymi mniejszościami stali się Grecy, Asyryjczycy czy Druzowie. Późniejsze powstanie Izraela dołożyło jeszcze jeden powód konfliktu.

Pakt Sykes–Picot miał być tajny, ale w rzeczywistości długo taki nie pozostał. Jedna z kopii dokumentu trafiła do rosyjskiego archiwum państwowego jako potwierdzenie strefy wpływów państwa carów na Kaukazie i we wschodniej Turcji. Tyle że bolszewicy, którzy niebawem przejęli władzę w Rosji, postanowili zdemaskować „knowania imperialistów" i już w 1919 r. upublicznili treść układu. Działacze narodowego ruchu arabskiego mogli tylko z bezsilną wściekłością przyjąć do wiadomości francusko-brytyjski dyktat.

Złudna jedność Arabów

Świadomość wspólnoty Arabów zamieszkujących Syrię i Irak (a także Jordanię, Liban i Palestynę) utrzymała się jednak przez cały wiek XX. Idea scalenia krajów posiadających wspólną historię, język i tradycje powracała wielokrotnie. Za każdym razem w deklaracjach panarabistów wybrzmiewało hasło zerwania ze spuścizną paktu Sykes–Picot, przedstawianego (zresztą nie bez racji) jako przykład najgorszego dziedzictwa europejskiego kolonializmu.

Naturalną konsekwencją tego zerwania był postulat zniesienia sztucznych granic. Przywódcy państw arabskich kilka razy próbowali zresztą wprowadzić go w życie, choć ?z niewielkimi sukcesami. Podjęta jeszcze w 1955 r. próba połączenia Iraku i Jordanii przetrwała niespełna trzy lata. Równie efemeryczne były próby tworzenia wspólnego państwa Egiptu, Syrii i Jemenu w 1958 r. albo Libii i Tunezji w 1973 r. (trwała okazała się jedynie luźna federacja nad Zatoką Perską znana jako Zjednoczone Emiraty Arabskie).

O zjednoczeniu myśleli też podzieleni paktem Sykes–Picot Irakijczycy i Syryjczycy. Pierwsze takie pomysły pojawiły się już w latach 20., gdy iracki tron objął król Fajsal. Hasła te powróciły po uzyskaniu niezależności od europejskich dominiów. Problem jedynie w tym, że zawsze ambicje przywódców okazywały się większe niż pragnienie jedności. Nie zmieniło tego nawet sprawowanie władzy w obu krajach przez elity wywodzące się z partii Baas.