Wakacje z zabytkami Małopolska i Podkarpacie

Wraz z Narodowym Instytutem Dziedzictwa w ośmiu odcinkach cyklu „Skarby regionów” pokażemy zabytki, niezwykłe miejsca i tradycje całej Polski. Przed tygodniem zaczęliśmy od woj. opolskiego i Śląska. W tym tygodniu: Małopolska i Podkarpacie. Zapraszamy!

Małopolska

U stóp wawelskich skał, w sąsiedztwie Skałki i Krzemionek, powstało idealne miejsce dla pradawnego osadnictwa. Dzisiejszy Kraków to pełne zabytków miasto, atrakcja sama w sobie. Niewiele jest regionów tak bogatych w zabytki jak Małopolska.

Historyczne centrum Krakowa tworzą trzy zespoły miejskie: średniowieczne miasto lokacyjne Kraków, kompleks Wzgórza Wawelskiego oraz Kazimierz (wraz z przedmieściem Stradom). O randze miasta świadczą zachowany do dziś układ urbanistyczny, liczne świątynie i klasztory, relikty średniowiecznych murów obronnych, a także pałace miejskie i kamienice mieszczańskie. Pomnikiem historii jest również kopiec Tadeusza Kościuszki, usypany przez mieszkańców Krakowa w latach 1820–1823 na Wzgórzu bł. Bronisławy (300 m n.p.m.). Warto odwiedzić krakowskie muzea, w których można zobaczyć niezwykle ciekawe nowe ekspozycje zrealizowane dzięki wsparciu Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego, m.in. najcenniejszą w Polsce i jedną z najcenniejszych kolekcji w Europie w Muzeum Książąt Czartoryskich i zbiór najważniejszych polskich pamiątek historycznych w Skarbcu Koronnym na Wawelu.

Historia zabytkowego założenia architektonicznego w Kalwarii Zebrzydowskiej sięga początków XVII w. Znajduje się ono na południe od Krakowa, na terenie gór Żar i Lanckorońskiej. To świadectwo religijności i kultury było pierwszym założeniem typu „wielkich kalwarii” w Polsce. Zespół kaplic, ścieżki i trzyrzędowe aleje drzew, symbolizujące starożytne drogi, tworzą wyjątkowy krajobraz kulturowy.

Drewniane kościoły południowej Małopolski i Podkarpacia podobnie jak Kraków i Kalwaria Zebrzydowska zostały wpisane na listę światowego dziedzictwa UNESCO. Obejmują one sześć najlepiej zachowanych i najstarszych drewnianych gotyckich świątyń w miejscowościach: Binarowa, Dębno Podhalańskie, Lipnica Murowana, Sękowa, Haczów i Blizne. Kościoły wzniesiono w technice zrębowej.

Auschwitz-Birkenau to jedyny niemiecki obóz koncentracyjny, który wpisano na listę światowego dziedzictwa UNESCO – jako centralne miejsce pamięci o Zagładzie. Został zbudowany w okupowanej przez Niemców Polsce – początkowo jako obóz koncentracyjny dla Polaków, później także dla jeńców radzieckich, a następnie również dla więźniów wielu innych narodowości. Miał być miejscem realizacji polityki masowej eksterminacji europejskich Żydów. Państwowe Muzeum Auschwitz Birkenau jest instytucją prowadzoną przez ministra kultury i dziedzictwa narodowego. W kwietniu 2022 r., dzięki wsparciu MKiDN, została otwarta dla zwiedzających wystawa stała Muzeum Pamięci Mieszkańców Ziemi Oświęcimskiej.

Królewska Kopalnia Soli w Wieliczce została wpisana na listę światowego dziedzictwa UNESCO w 1978 r. W 2013 r. wpis rozszerzono o kopalnię soli w Bochni i Zamek Żupny w Wieliczce. Obie kopalnie położone blisko siebie funkcjonowały od XIII do schyłku XX wieku. Trasy turystyczne w kopalniach prowadzą wśród osobliwości geologicznych, zabytków przemysłu i techniki. Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego finansuje modernizację kompleksu Zamkowego Muzeum Żup Krakowskich w Wieliczce, przywracając dawną świetność temu obiektowi.

Osada zwana Wiśniczem wzmiankowana była już w 1242 r. Zamek, klasztor i miasto tworzą unikatowy krajobraz doby baroku, odzwierciedlający potęgę rodu Lubomirskich. Zamek podobnie jak klasztor należy do najcenniejszych zabytków nowożytnej architektury obronnej w Polsce.

Zamek w Wiśniczu

A. Hanaka

Powstały w średniowieczu Stary Sącz to miasto powiązane z zespołem klasztornym sióstr klarysek ufundowanym przez księżnę Kingę – żonę księcia Bolesława Wstydliwego. Najcenniejszym zabytkiem miasta jest zespół klasztorny klarysek, w którym zgromadzone są zbiory dzieł sztuki, m.in. gotyckie obrazy tablicowe i średniowieczne rzeźby.

Zespół opactwa benedyktynów w Tyńcu ufundował najprawdopodobniej Kazimierz Odnowiciel w roku 1044. Od wczesnego średniowiecza był ośrodkiem działalności misyjnej, życia liturgicznego, politycznego i kulturalnego. Opactwo znane jest też z najwyższej klasy dzieł rzemiosła i kunsztu zdobnictwa ksiąg.

Biecz, leżący nad rzeką Ropą, zwany jest „perłą Podkarpacia”. Przez rok na bieckim zamku mieszkał wraz z dworem Władysław Łokietek. W mieście zachował się dawny układ urbanistyczny, kilka renesansowych kamieniczek oraz szpital św. Ducha założony przez królową Jadwigę. Przykładem sztuki gotyckiej jest kościół parafialny Bożego Ciała. W jego wnętrzach można podziwiać malunki Włodzimierza Tetmajera.

Imbramowice słyną z jednego z najciekawszych dzieł barokowych w Polsce – klasztoru Norbertanek, który ufundował biskup Iwo Odrowąż, stryj św. Jacka. Bezcennym zabytkiem, który znajduje się w klasztorze, jest dzieło Jana Brueghela Starszego „Madonna w girlandzie”.

Olkusz to niegdyś bogate miasto górnicze. O jego świetności świadczy kościół parafialny oraz pozostałości ratusza. W XXI w. odkryto cztery średniowieczne piwnice ratusza i piwnice usytuowane na terenie tzw. kwartału królewskiego, gdzie działała mennica i urząd żupniczy. Zabytki te tworzą trasę turystyczną „Podziemny Olkusz”.

Tarnów to jedno z najlepiej zachowanych średniowiecznych miast w Polsce. Renesansowy rynek to efekt pomysłów hetmana wielkiego koronnego Jana Amora Tarnowskiego. Słynnym tarnowianinem był gen. Józef Bem, bohater Polski i Węgier, którego grobowiec-mauzoleum zbudowano na wyspie pośrodku stawu w Parku Strzeleckim. Niezwykłym świadkiem historii miasta jest Bima Starej Synagogi, przy której obecnie – dzięki wsparciu Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego – prowadzone są prace konserwatorskie.

Muzeum Nadwiślańskie Park Etnograficzny w Wygiełzowie obejmuje 25 zabytków budownictwa drewnianego. Najstarszym obiektem jest kościół z Ryczowa wybudowany w 1623 r.

Do dziedzictwa niematerialnego regionu należą szopkarstwo krakowskie i tradycje flisu na Dunajcu w Pieninach. W miesiącach letnich można również obserwować tradycyjne pasterstwo karpackie, które odżywa nie tylko na Podhalu, ale i w różnych regionach Beskidu.

Podkarpacie

Na Podkarpaciu obok pereł drewnianej architektury sakralnej, wpisanych na listę UNESCO, a także siedmiu pomników historii, zachowało się kilkaset interesujących, najczęściej unikatowych kościołów i cerkwi, zborów i bożnic. Są tu również zamki, rezydencje, obiekty fortyfikacyjne. Można też zwiedzić historyczne uzdrowiska w Iwoniczu-Zdroju i Rymanowie-Zdroju.

Na listę światowego dziedzictwa wpisanych jest 16 drewnianych cerkwi regionu Karpat, z których osiem znajduje się na terytorium Małopolski i Podkarpacia, a osiem w Ukrainie. Powstawały między XVI a XIX w. Po stronie polskiej są one w Radrużu, Chotyńcu, Smolniku, Turzańsku, Powroźniku, Owczarach, Kwiatoniu oraz Brunarach Wyżnych. Charakteryzują się bogactwem form i typów drewnianej architektury kościoła obrządku wschodniego regionu Karpat. Obrazują spotkanie sztuki europejskiego Wschodu i Zachodu w zasięgu oddziaływania wielokulturowej Rzeczypospolitej.

Ignacy Łukasiewicz, wynalazca lampy naftowej, w 1854 r. założył w Bóbrce koło Krosna pierwszą na świecie kopalnię ropy. W zakładach destylowano na skalę przemysłową surowiec, a finalny produkt sprzedawano kolejom austriackim do oświetlania wagonów.

Krosno to wyjątkowe miasto o bogatej historii, zachowanym średniowiecznym układzie przestrzennym, cennych zabytkach architektury od średniowiecza po czasy nowoczesne oraz niezwykle wartościowym wystroju i wyposażeniu wnętrz obiektów sakralnych. Miasto, położone niegdyś na węgierskim szlaku handlowym, było ważnym ośrodkiem handlu i rzemiosła. W XIX i XX wieku stało się miejscem rozwoju przemysłu naftowego, szklarskiego i tkackiego.

W XVI w. protoplasta Krasickich, Jakub z Siecina, postawił drewniano-murowaną fortalicję. Około roku 1580 Stanisław Krasicki zbudował w jej miejscu murowany zamek z dziedzińcem, murami i basztami w narożach. Założył też osadę, którą nazwał Krasiczynem. Marcin Krasicki przebudował zamek zgodnie z założeniami manieryzmu. Zamek w Krasiczynie należy do najokazalszych rezydencji magnackich i najznamienitszych zabytków polskiej architektury renesansowej.

W 1609 r. podczas wojny prywatnej wojska Stanisława Stadnickiego zdobyły i złupiły Leżajsk należący do starosty leżajskiego Łukasza Opalińskiego. Z tego powodu Opaliński, gdy fundował dziesięć lat później klasztor bernardyński, nadał mu charakter warowny. Od pierwszej połowy XVII w. klasztor stał się jednym z głównych ośrodków kultu maryjnego. W przyklasztornym muzeum znajdują się bogate zbiory sztuki sakralnej i unikalne starodruki pochodzące z klasztorów na dawnych Kresach.

Stanisław Lubomirski (1719–1783) wraz z żoną Izabelą stworzył w Łańcucie jeden z najwytworniejszych dworów magnackich. Zamek jest jedną z najpiękniejszych rezydencji arystokratycznych w Polsce. Muzeum – Zamek w Łańcucie – słynie ze znakomitych wnętrz mieszkalnych oraz niezwykle interesującej kolekcji pojazdów konnych. Zespół pałacowy otacza zabytkowy, malowniczy park w stylu angielskim, z licznymi pawilonami i zabudowaniami gospodarczymi. W ostatnich kilku latach Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego sfinansowało z budżetu państwa oraz funduszy europejskich liczne prace remontowo-konserwatorskie, które wpłynęły na poprawę infrastruktury muzeum, a także przekazało środki na rozbudowę ekspozycji muzealnej.

Przemyśl był osadą obronną już w XII–XIII w. Obwarowania średniowieczne wielokrotnie wzmacniano. Po zajęciu miasta przez Austriaków (koniec XVIII–XIX w.) zaczęto zakładać twierdzę, początkowo jako obóz warowny, później jako twierdzę pierścieniową, parokrotnie modernizowaną. Malownicze, tarasowe położenie miasta ponad doliną Sanu wraz z zagęszczeniem historycznej zabudowy składają się na unikalną panoramę miasta, która w niemal niezmienionej formie przetrwała ponad 250 lat.

Zabytkowe centrum Przemyśla

G. Karnas

Ufortyfikowana strażnica kolejowa „Tryńcza” przy moście kolejowym na rzece Wisłok w Chodaczowie została zbudowana w latach 1904–1905 według projektu austriackiego inżyniera fortyfikatora Moritza von Brunnera. Znajduje się przy przyczółku mostu na rzece Wisłok, na strategicznej linii kolejowej poprowadzonej wzdłuż dawnej granicy Galicji z Rosją.

Zespół cerkiewny w Dobrej Szlacheckiej tworzą dwie świątynie: cerkiew bramna z dzwonnicą w izbicy, prawdopodobnie z XVII w., oraz cerkiew grekokatolicka św. Mikołaja, datowana na 1879 r. Cerkiew bramna jest jedynym tego typu zabytkiem w Polsce, reliktem średniowiecznej tradycji budowlanej.

Kościół parafialny Matki Bożej Śnieżnej w miejscowości Miękisz Nowy wzniesiono w latach 1918–1919 według projektu przemyskiego architekta Kazimierza Osińskiego. Świątynię na planie krzyża greckiego, z bryłą o dominującej strzelistej sygnaturce zarówno z zewnątrz, jaki i wewnątrz utrzymano w modnym wówczas stylu zakopiańskim.

Historia dworu w Przecławiu sięga XV w. Obecny zamek naznaczony jest wieloma przebudowami, wykonanymi przez władającą założeniem niemal trzy wieki rodzinę Reyów – potomków w linii prostej renesansowego poety Mikołaja Reja.

Kościół św. Anny w Zaklikowie został wzniesiony w konstrukcji zrębowej z drewna modrzewiowego w latach 1580–1583. Znajduje się na terenie cmentarza i obecnie pełni funkcję kaplicy cmentarnej. Na jego elewacjach, od czasów powstania styczniowego, wieszane są tabliczki trumienne zmarłych.