Wakacje z zabytkami. Podlasie i Lubelszczyzna

Wraz z Narodowym Instytutem Dziedzictwa w ośmiu odcinkach cyklu „Skarby regionów” pokazujemy zabytki, niezwykłe miejsca i tradycje całej Polski. W tym tygodniu – Podlasie i Lubelszczyzna. Zapraszamy!

Podlasie

Region jest prawdziwą mozaiką kultur, wyznań i tradycji. Białystok, stolica województwa, położony jest na dawnej granicy między Koroną i Litwą. Tereny te zamieszkiwali Polacy, Rusini, Jaćwingowie i Litwini, a w czasach późniejszych – Żydzi, Tatarzy, Niemcy i Rosjanie. Zostawiło to trwały ślad w dziedzictwie regionu. Zwiedzić można zarówno rzymskokatolicki stary kościół farny w Białymstoku, jak i modernistyczny Sobór Świętej Trójcy w Hajnówce – jedną z największych cerkwi prawosławnych w Polsce.

Tykocińska, orlańska czy sejneńska synagogi to znak obecności społeczności żydowskiej. Drewniane meczety w Kruszynianach i Bohonikach oraz cmentarze tatarskie zwane mizarami pozwalają zaś przenieść się w świat litewskich Tatarów, żyjących na tych ziemiach od czasów Witolda i Jagiełły.

Meczet w Kruszynianach

Foto: E. Jagielska

Przy samej granicy z Litwą w Krasnogrudzie znajduje się dwór, w którym przed laty letnie miesiące spędzał przyszły noblista Czesław Miłosz. Dzisiaj to miejsce spotkań artystów, poznawania poezji i życia poety.

Gdy zawitamy w okolice Wigier, zobaczymy zabytki otulone soczystością natury. Góruje nad nim pokamedulski klasztor. Niedawno zakończyła się jego renowacja dofinansowana przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Odnowione zostały eremy, czyli domki, w których przed wiekami zamieszkiwali zakonnicy, odsłonięto piwnice, odrestaurowano taras górny wraz z wieżą zegarową, remontowane są też mury oporowe. Minister kultury wspiera także prace w kościele Niepokalanego Poczęcia NMP znajdującym się na terenie poklasztornego kompleksu. Wigierski klasztor leży na szlaku św. Jakuba, wpisanego na listę światowego dziedzictwa UNESCO.

Pobliskie Suwałki założyli właśnie kameduli wigierscy, którzy po osiedleniu się na półwyspie otrzymali część puszczy, liczne jeziora i zaczęli prowadzić intensywną akcję kolonizacyjną i gospodarczą. Miasto do końca XVIII w. było zabudowane drewnianymi domami. Po rozbiorach i powstaniu Królestwa Polskiego w 1815 r. stolicę nowego województwa augustowskiego umiejscowiono w Suwałkach, które z czasem stały się siedzibą guberni. Wybudowano wówczas szereg gmachów rządowych i reprezentacyjnych oraz świątynie różnych wyznań.

Oddalając się kilkanaście kilometrów na zachód od jeziora Wigry, warto zawitać do dawnej posiadłości hrabiego Ludwika Michała Paca w Dowspudzie. Zachował się niewielki fragment okazałego pałacu tego napoleońskiego generała, jednego z dowódców powstania listopadowego. Wybudował on neogotycką rezydencję w stylu angielskim. Bogato zdobiony portyk i fragment wieży nie pozostawiają wątpliwości prawdziwości powiedzenia „Wart Pac pałaca, a pałac Paca”.

Kilkanaście kilometrów na zachód, w niewielkim Bakałarzewie i jego okolicach, warto zaś obejrzeć fortyfikacje, które Niemcy wybudowali po zakończeniu kampanii wrześniowej 1939 r. na granicy Prus Wschodnich ze Związkiem Sowieckim. Do dzisiaj zachowało się kilka bunkrów, niektóre można zwiedzać. Pobliski Kanał Augustowski stanowi śródlądową drogę wodną, której budowa w pierwszej połowie XIX wieku służyła do połączenia dorzeczy Wisły i Niemna poprzez ominięcie terytorium ówczesnych Prus narzucających bariery celne na transport towarów do portów bałtyckich. Była to największa inwestycja Królestwa Polskiego.

Kanał Augustowski

Foto: NID

Warto odwiedzić carską Twierdzę Osowiec. Zbudowana w latach 1882–1892, została zmodernizowana w latach 1922–1932 i rozbudowana w roku 1939. Była to tzw. twierdza zaporowa, stanowiąca część większego systemu obronnego Cesarstwa Rosyjskiego na linii Narew–Biebrza. Podczas I wojny światowej była dwukrotnie oblegana, ale garnizon odparł wszystkie szturmy. Rosjanie ewakuowali się 23 sierpnia 1915 r. i do 1919 r. stacjonowały tam wojska niemieckie. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości twierdzę obsadziło Wojsko Polskie. W czasie wojny obronnej 1939 r. nie odegrała znaczącej roli, przeszła we władanie Armii Czerwonej. Po wojnie stacjonowała tam jednostka wojskowa.

Warto zajrzeć do drewnianego kościoła św. Anny w Kalinówce Kościelnej, który pochodzi z przełomu lat 60. i 70. XVIII w. Należy do grupy późnobarokowych bezwieżowych świątyń charakteryzujących się trójdzielną bryłą nakrytą wspólnym dachem. Obok jest dwukondygnacyjny, podcieniowy spichlerz (lamus) plebański z 1774 r., mieszczący obecnie izbę regionalną.

Krasnybór kolonizował od początku XVI w. litewsko-ruski ród Chreptowiczów herbu Odrowąż. Zapewne w końcu tego stulecia wybudowano drewnianą cerkiew prawosławną, a w 1598 r. Adam Chreptowicz ufundował parafię rzymskokatolicką i wzniósł kościół. W kościele czczony jest słynący cudami obraz Matki Bożej.

Położona nad Narwią wieś Puchły powstała w XVI w. Jeszcze przed 1578 r. utworzono tam parafię prawosławną. Obecna drewniana cerkiew, wzniesiona w 1913 r. według wzorców architektury neoruskiej, wyróżnia się pięciokopułową sylwetą i bogatym zdobnictwem elewacji. Znajduje się tam ikona Matki Bożej Opieki (Pokrow), datowana na koniec XVIII w.

Położony w centrum Supraśla Dom Ludowy wzniesiono z drewna w latach 1934–1935 według projektu architekta Jarosława Girina. Obiekt otrzymał imię Mariana Zyndram-Kościałkowskiego, ówczesnego ministra spraw wewnętrznych i późniejszego premiera. To przykład drewnianej architektury modernistycznej. Poddany konserwatorskiemu remontowi uzyskał w 2016 r. tytuł „Zabytek Zadbany”. Drewnianą cerkiew w Szczytach-Dzięciołowie ufundował w 1785 r. Jan Walenty Węgierski, dworzanin Jana Klemensa i Izabeli Branickich. Jej nietypowy ośmioboczny rzut stał się inspiracją dla wielu drewnianych podlaskich świątyń różnych wyznań: unickich, rzymskokatolickich i prawosławnych.

Lubelskie

Najliczniejszą grupą zabytków regionu są obiekty sakralne. Większość skupiona jest we wschodnich powiatach o wielokulturowych tradycjach. W niektórych miejscowościach stoją nawet trzy świątynie różnych wyznań, jest tak np. w Szczebrzeszynie i Wojsławicach. Na szczególną uwagę zasługują murowane kościoły tzw. renesansu lubelskiego oraz późnobarokowe kościoły „Fontanowskie” (od nazwiska ich twórcy włoskiego architekta Pawła Antoniego Fontany).

Ciekawym elementem krajobrazu kulturowego są zespoły rezydencjonalne Puław, Radzynia Podlaskiego, Kocka. Najbardziej okazały zamek utrzymywany w stanie tzw. trwałej ruiny jest w Janowcu.

Stare Miasto w Zamościu jest wyjątkowym przykładem miasta renesansowego, ukształtowanego według włoskich teorii „miasta idealnego”, na podstawie planu przygotowanego przez fundatora Jana Zamoyskiego i wybitnego architekta Bernarda Morando. Miejsce to wpisane jest na listę dziedzictwa UNESCO. Usytuowany centralnie Rynek Wielki ze wspaniałym ratuszem jest otoczony przez domy podcieniowe kupców.

Czytaj więcej

Skarby regionów

Wakacje z zabytkami. Warmia i Mazury

W Kadynach wypoczywała rodzina cesarska, a w greckokatolickim kościele w Górowie Iławeckim można podziwiać wyjątkowe dzieła Jerzego Nowosielskiego. Warto odwiedzić też twierdze kryjące tajemnice przeszłości.

Historyczny zespół architektoniczno-urbanistyczny Lublina uznano za pomnik historii. Od 1474 r. Lublin był stolicą województwa, a od 1578 r. – po ustanowieniu Trybunału Koronnego – jedną z dwóch stolic sądowych Korony. W unikatowym wnętrzu kaplicy Trójcy Świętej na zamku lubelskim odbyło się nabożeństwo dziękczynne po podpisaniu w 1569 r. aktu unii polsko-litewskiej. Odwiedzając Lublin w dniach 19–21 sierpnia, warto zatopić się w atmosferze Jarmarku Jagiellońskiego, znanego od teraz pod marką Re:tradycji. Festiwal nawiązuje do tradycji znanych w całej Europie jarmarków urządzanych w XV i XVI wieku oraz dziedzictwa czasu Jagiellonów i szlaków handlowych, które wiodły niegdyś przez Lublin.

Ze środków europejskich w dyspozycji MKiDN realizowany był m.in. projekt „Pomniki historii – duże i małe. Bogactwo i różnorodność dziedzictwa kulturowego Lubelszczyzny – ochrona i udostępnianie wybranych obiektów sakralnych Lublina i Kazimierza Dolnego”.

Najsłynniejsza polska stadnina mieści się w Janowie Podlaskim – Wygodzie. Powstała w 1817 r. na wniosek Rady Administracyjnej Królestwa Kongresowego, którą zaaprobował car Aleksander I. Jej organizację powierzono Aleksandrowi hr. Potockiemu, przekazując na ten cel dawny majątek biskupów łuckich.

Czytaj więcej

Skarby regionów

Wakacje z zabytkami. Pomorze Gdańskie i Szczecińskie

Co łączy Warcino z Rzucewem? Należały do wybitnych postaci. W pierwszej miejscowości rezydencję miał żelazny kanclerz Otto von Bismarck, a w drugiej – król Jan III Sobieski i królowa Marysieńka.

Warto zwiedzić zespół pałacowo-parkowy w Kozłówce, zbudowany w latach 1735–1742 dla rodziny Bielińskich. To dzisiaj najlepiej zachowana w Polsce rezydencja arystokratyczna. W latach 1879–1907 pałac przebudowano w stylu neobarokowym i uzupełniono neobarokową kaplicą, teatrem, drugą oficyną i bramą wjazdową. W budynku dawnej powozowni mieści się jedyna w Polsce Galeria Sztuki Socrealizmu, której dopełnieniem są stojące na zewnątrz pomniki.

Cały dzień można poświęcić na zwiedzanie Kazimierza Dolnego. Najstarsze wzmianki o nim pochodzą z XII w., ale w XIV w. król Kazimierz Wielki wybudował tam miasto i zamek, a w 1406 r. król Władysław Jagiełło nadał mu prawa miejskie. Już w XIX w. Kazimierz stał się letniskiem i miejscem malarskich plenerów. Nad miastem góruje zamek rozbudowany przez Kazimierza Wielkiego.

W Mięćmierzu znajduje się wiatrak zbudowany ok. 1911 r. we wsi Osiany. W 1975 r. został przeniesiony i postawiony na wysokiej skarpie. To jeden z nielicznie zachowanych tego typu obiektów w województwie lubelskim.

Czytaj więcej

Skarby regionów

Wakacje z zabytkami Małopolska i Podkarpacie

Kto wie, że przez rok w bieckim zamku mieszkał Władysław Łokietek, a w fortalicji w Przecławiu – przez trzy wieki – potomkowie Mikołaja Reja? Kto wie, że w imbramowickim klasztorze przechowuje się dzieło Jana Brueghela Starszego?

W Bochotnicy są ruiny zamku, który zgodnie z legendą wzniósł Kazimierz Wielki dla swojej żydowskiej kochanki, stąd nazwa Zamek Esterki. W rzeczywistości pomysł budowy twierdzy w tym miejscu był realizacją planu króla, który łańcuchem fortyfikacji chciał osłonić wschodnie rubieże Polski przed najazdami Tatarów i Litwinów. W Krynicy pomiędzy miejscowościami Krupe a Rejowiec na wzgórzu zwanym Górą Ariańską zobaczymy zaś piramidę zbudowaną w XVII w. przez Pawła Orzechowskiego herbu Rogala, podkomorzego chełmskiego, posła na sejmy i patrona braci polskich. Kaplica ma wysokość ok. 26 m i została wzniesiona na planie kwadratu o boku ok. 7,4 m. To najwyższa piramida w Polsce.

Niezwykła tajemnica otacza Willę Brzozy w Nałęczowie, którą wzniesiono w latach 1907–1908 w duchu modernizmu. Pierwszym jej właścicielem był adwokat Wacław Łypacewicz, który pełnił funkcję prezesa Towarzystwa Przyjaciół Nałęczowa. W willi odbywały się m.in. spotkania loży masońskiej.

Dwór w Łańcuchowie jest wyjątkowym w skali kraju przykładem zastosowania stylu zakopiańskiego w architekturze murowanej. Zaprojektował go twórca tego stylu Stanisław Witkiewicz. W pobliżu dworu znajdują się dawna oficyna kuchenna i murowana kapliczka z figurą NMP. 

Czytaj więcej

Skarby regionów

Wakacje z zabytkami. Opolskie i Śląsk

Co ma wspólnego ratusz w Brzegu z Zamkiem Królewskim w Warszawie? Jakie napisy odkryto w średniowiecznej piastowskiej wieży w Opolu? Dlaczego maszyna parowa z Anglii już w XVIII w. trafiła do Tarnowskich Gór?