Kto przyznaje stypendia edukacyjne

6 kwietnia 2010 r. weszła w życie [link=http://www.rp.pl/aktyprawne/akty/akt.spr?n=1&id=344718]ustawa z 22 stycznia 2010 r. o zmianie ustawy o systemie oświaty (DzU nr 44, poz. 250)[/link]. Zmiana ta postulowana przez niektóre gminy została wprowadzona z inicjatywy sejmowej komisji nadzwyczajnej „Przyjazne państwo”. Jednak dla części samorządów okazała się niedźwiedzią przysługą.

Wspomniana ustawa zmieniła treść art. 90m ust. 1 – 2 [link=http://www.rp.pl/aktyprawne/akty/akt.spr;jsessionid=3B555976D975DA70FDFC7B17BE3173E7?id=175841]ustawy z 7 września 1991 r. o systemie oświaty (DzU z 2004 r. nr 256, poz. 2572 ze zm.)[/link].

Zgodnie z obecnie obowiązującym brzmieniem tego przepisu[b] świadczenie pomocy materialnej o charakterze socjalnym przyznaje wójt (burmistrz, prezydent miasta). Natomiast rada gminy może do prowadzenia postępowania w tej sprawie upoważnić jedynie kierownika ośrodka pomocy społecznej[/b].

[srodtytul]Kłopotliwa nowelizacja[/srodtytul]

W nowelizacji nie zawarto przepisów przejściowych zawierających sposób postępowania w przypadku, gdy uprzednio do takich czynności upoważniono chociażby kierowników jednostek obsługi ekonomiczno-administracyjnej placówek oświatowych lub dyrektorów szkół, czyli organy realizujące zadania oświatowe, a nie z zakresu pomocy społecznej.

Nowe przepisy spowodowały zamieszanie w gminach, w których do prowadzenia postępowania w zakresie świadczenia pomocy materialnej o charakterze socjalnym – zgodnie z art. 39 ust. 4[link=http://www.rp.pl/aktyprawne/akty/akt.spr;jsessionid=96068E0CBB3212C128A091BA9EF209B8?id=163433] ustawy z 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym (DzU z 2001 r. nr 142, poz. 1591 ze zm.)[/link] – upoważniono uchwałami rad gmin kierowników innych jednostek niż środki pomocy społecznej, m.in. dyrektorów szkół.

Wśród samorządowców pojawiła się obawa, że kontynuowanie wydawania tego rodzaju decyzji przez np. dyrektora szkoły może spowodować w przyszłości stwierdzenie nieważności wydanych decyzji. Jak bowiem wynika z art. 156 § 1 pkt 1 k.p.a., każde naruszenie właściwości przez organ administracji przy wydawaniu decyzji powoduje jej nieważność bez względu na trafność merytorycznego rozstrzygnięcia. Przyjęte nowe rozwiązanie budzi jednak poważne zastrzeżenia w zakresie jego zgodności z ustawą zasadniczą.

[srodtytul]Kompetencje podzielono...[/srodtytul]

Zgodnie z art. 70 ust. 4 [link=http://www.rp.pl/aktyprawne/akty/akt.spr;jsessionid=750DA9AA6A9D871BFDD2C15C51E1CFAB?n=1&id=71646&wid=192618]ustawy z 2 kwietnia 1997 r. – Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej (DzU nr 78, poz. 483 ze zm.)[/link] władze publiczne zapewniają obywatelom powszechny i równy dostęp do wykształcenia i w tym celu tworzą oraz wspierają systemy indywidualnej pomocy finansowej oraz organizacyjnej dla uczniów i studentów. Warunki udzielania tej pomocy winna określić ustawa.

Natomiast w wydanym 26 kwietnia 2004 r. wyroku Trybunał Konstytucyjny stwierdził niezgodność z ustawą zasadniczą ówczesnego art. 91 ust. 2 ustawy o systemie oświaty i wydanego na jego podstawie rozporządzenia Rady Ministrów z 4 sierpnia 1993 r. w sprawie warunków, form, trybu przyznawania i wypłacania oraz wysokości pomocy materialnej dla uczniów

(K50/02). Przepisy te straciły moc obowiązującą z końcem grudnia 2004 roku. Dlatego rząd w trybie pilnym przygotował stosowny projekt ustawy (druk sejmowy nr 3361, IV kadencja Sejmu). Ostatecznie w ustawie oświatowej pojawił się rozdział 8a – „Pomoc materialna dla uczniów”, który w sposób szczegółowy określił zasady udzielania pomocy materialnej uczniom.

Przepisy te weszły w życie 1 stycznia 2005 r. na mocy [link=http://www.rp.pl/aktyprawne/akty/akt.spr;jsessionid=81B81C091BA1CD3998FFD2141E7ECEE1?id=176166]ustawy z 16 grudnia 2004 r. o zmianie ustawy o systemie oświaty oraz ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych (DzU nr 281, poz. 2781)[/link]. Wprowadziły one m.in. rozdział pomocy związanej z nauczaniem od pomocy o charakterze socjalnym.

Realizację tego zamierzenia miał zagwarantować przepis art. 90m ust. 2, który w swym pierwotnym brzmieniu przewidywał, że do załatwiania indywidualnych spraw z zakresu pomocy materialnej o charakterze socjalnym dla uczniów rada gminy nie mogła upoważnić ośrodka pomocy społecznej.

O zgodności tego przepisu z Konstytucją RP przesądził Trybunał Konstytucyjny w wyroku z 20 marca 2007 r. (K 35/05), który stwierdził, że „pomoc materialna dla uczniów ma głównie służyć wyrównywaniu szans edukacyjnych. Cel ten odpowiada bezpośrednio treści art. 70 ust. 4 konstytucji stanowiącego, że system indywidualnej pomocy finansowej uczniom ma służyć zapewnieniu powszechnego i równego dostępu do edukacji.

[b]Pomoc stypendialna dla uczniów została określona zgodnie z normą konstytucyjną w ustawie o systemie oświaty jako środek realizacji obywatelskiego prawa do nauki. Zakres i warunki jej przyznawania ustawa wiąże więc ściśle z procesem edukacji. Rozpoznawanie potrzeb edukacyjnych jest w kompetencji władz szkolnych i oświatowych. [/b]

Pomoc stypendialną dla uczniów charakteryzują dwa aspekty: socjalny – nawiązujący do sytuacji materialnej ucznia i jego rodziny, oraz – edukacyjny – nakazujący uwzględniać zakres, potrzeby i środki niezbędne dla wyrównywania szans edukacyjnych uczniów. Ustawodawca postanowił wyłączyć z realizacji tego zadania służby socjalne gminy, gdyż ustawa o pomocy społecznej, określająca zadania gminnych ośrodków pomocy społecznej w zakresie wynikającym z art. 67 i art. 71 konstytucji, nie reguluje spraw pomocy w zakresie wyrównywania szans edukacyjnych.

Ustawodawca preferuje w zakresie obsługi pomocy stypendialnej aspekt edukacyjny jako bezpośrednio wynikający z art. 70 ust. 4 konstytucji. Zdaniem Trybunału Konstytucyjnego ustawodawca mógł określić udzielanie pomocy stypendialnej jako zadanie realizowane przez służby oświatowe i wyłączyć z jego realizacji służby socjalne. Ograniczenie to służy bowiem realizacji konstytucyjnego prawa do nauki”.

[srodtytul]... jednak nie na długo[/srodtytul]

[link=http://www.rp.pl/aktyprawne/akty/akt.spr;jsessionid=742A0A9B4645973B1703E04C94DF53FD?id=279587]Ustawą z 25 lipca 2008 r. o zmianie ustawy o systemie oświaty, ustawy – Karta nauczyciela oraz ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich (DzU nr 145, poz. 917) [/link]zniesiono zakaz przekazywania przez radę gminy ośrodkowi pomocy społecznej upoważnienia do załatwiania indywidualnych spraw z zakresu pomocy materialnej o charakterze socjalnym. Jednocześnie zniesiono obowiązek opiniowania wniosków o przyznanie stypendium lub zasiłku szkolnego przez dyrektorów szkół, kolegiów i ośrodków, do których uczęszczali uczniowie i słuchacze (art. 90n ust. 2 pkt 1).

W takiej sytuacji, na mocy art. 39 ust. 4 ustawy o samorządzie gminnym, do załatwiania indywidualnych spraw z zakresu administracji publicznej rada gminy mogła upoważnić również organ wykonawczy jednostki pomocniczej oraz organy jednostek i podmiotów, o których mowa w art. 9 ust. 1 ustawy o samorządzie gminnym – w tym również kierowników gminnych jednostek organizacyjnych.

To znaczy, że mogła już upoważnić nie tylko kierownika ośrodka pomocy społecznej, ale zwłaszcza kierowników jednostek obsługi ekonomiczno-administracyjnej szkół i placówek oświatowych czy dyrektorów szkół (przestali być organami opiniodawczymi). Na mocy podjętej uchwały upoważniony kierownik jednostki stał się organem właściwym rzeczowo, miejscowo i funkcjonalnie do załatwiania spraw w określonym zakresie.

Takie upoważnienie stanowiło źródło przekazania kompetencji do władczego działania. Zgodnie z uchwałą rady kompetencja do załatwiania określonych spraw z zakresu administracji publicznej przechodzi na inny organ, a dotychczasowy traci tę kompetencję (por. również opinię Biura Analiz Sejmowych do druku sejmowego nr 2438).

Ostatnia nowelizacja przepisów ustawy o systemie oświaty (z 22 stycznia 2010 r.) po raz kolejny zmieniła zasady przyznawania stypendiów edukacyjnych. Wywołano tym samym problem, z którym boryka się wiele gmin.

Niektóre już wystąpiły do rzecznika praw obywatelskich oraz do ministra edukacji narodowej, licząc na umożliwienie pozostawienia spraw udzielania materialnej pomocy edukacyjnej w gestii służb oświatowych.

Jest niewiele czasu, ponieważ uczniowie mogą składać wnioski stypendialne tylko do połowy września. Potem nastąpi proces decyzyjny ustalający prawo do stypendiów na cały rok szkolny 2010/2011. Chodzi o to, żeby decyzję wydał organ do tego uprawniony.

[ramka][b]Wyjątkowo można wypłacić w gotówce[/b]

Pomoc materialna jest udzielana uczniom w celu zmniejszenia różnic w dostępie do edukacji. Umożliwia pokonywanie barier w dostępie do edukacji wynikających z trudnej sytuacji materialnej ucznia, a także wspiera naukę uczniów zdolnych (art. 90b ust. 2 ustawy o systemie oświaty).