Obowiązki samorządów związane z dekomunizacją nazw ulic

Obowiązki samorządów związane z dekomunizacją nazw reguluje ustawa z 1 kwietnia 2016 r. o zakazie propagowania komunizmu lub innego ustroju totalitarnego przez nazwy budowli, obiektów i urządzeń użyteczności publicznej (dalej u.z.p.k.), która weszła w życie 2 września 2016 r. W terminie 12 miesięcy od tej daty samorządy muszą dostosować nazwy m.in. dróg i mostów do wymagań określonych w u.z.p.k.

Po nowelizacji tej ustawy, która wejdzie w życie 21 października 2017 r., obowiązek dekomunizacji zostanie rozszerzony. Obejmie także nazwy jednostek organizacyjnych (np. przedszkoli, szkół, szpitali, instytucji kultury) i nazwy jednostek pomocniczych gminy (np. sołectw, dzielnic) oraz pomniki, przez które rozumie się m.in. tablice pamiątkowe, czy napisy. Ustawodawca przewidział termin 12 miesięcy od dnia wyjścia w życie nowelizacji na spełnienie wynikających z niej nowych obowiązków dotyczących dekomunizacji.

Ulice, mosty, place

Zgodnie z obowiązującymi przepisami u.z.p.k., od 2 września 2016 r. nazwy budowli, obiektów i urządzeń użyteczności publicznej, w tym dróg, ulic, mostów i placów, nadawane przez jednostki samorządu terytorialnego (dalej j.s.t.) nie mogą upamiętniać osób, organizacji, wydarzeń lub dat symbolizujących komunizm lub inny ustrój totalitarny, ani w inny sposób propagować takiego ustroju. Za propagujące komunizm uważa się także nazwy odwołujące się do osób, organizacji, wydarzeń lub dat symbolizujących represyjny, autorytarny i niesuwerenny system władzy w Polsce w latach 1944-1989 (art. 1 u.z.p.k.). Zakaz ten dotyczy także nazw budowli, obiektów i urządzeń użyteczności nadawanych przez związki j.s.t. i związki metropolitalne (art. 4 u.z.p.k.).

Przykład:

Rada gminy chce nadać nazwę drodze wewnętrznej. Takie uprawnienie przysługuje jej zgodnie z art. 18 ust. 2 pkt 13 ustawy z 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym (t.j. Dz.U. z 2016 r. poz. 446 ze zm.), dalej u.s.g. Przepis ten przewiduje, że do wyłącznej właściwości rady gminy należy m.in. podejmowanie uchwał w sprawach nazw ulic i placów będących drogami publicznymi lub nazw dróg wewnętrznych, a także wznoszenia pomników. Zgodnie z art. 8 ust. 1a ustawy z 21 marca 1985 r. o drogach publicznych (t.j. Dz.U. z 2016 r. poz. 1440 ze zm.) nadanie przez radę gminy nazwy drodze wewnętrznej wymaga uzyskania pisemnej zgody właścicieli terenów, na których jest ona zlokalizowana. Podejmując uchwałę w sprawie nazwy drogi, rada musi także pamiętać o ograniczeniach wynikających z u.z.p.k. Rada chciałaby upamiętnić w ten sposób zmarłą niedawno osobę znaną w lokalnej społeczności, która była jednak działaczem Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, członkiem Komitetu Wojewódzkiego PZPR i posłem na sejm w okresie PRL. W takim przypadku należy liczyć się z możliwością stwierdzenia, że uchwała podjęta przez radę istotnie narusza art. 1 ust. 1 u.z.p.k. (por. rozstrzygnięcie nadzorcze Wojewody Śląskiego z 5 kwietnia 2017 r., znak NPII.4131.1.208.2017, Dz.Urz. woj. śląsk. z 2017 r. poz. 2777).

Uprawnienia wojewody

Uchwały nadające nazwę budowli, obiektowi bądź urządzeniu użyteczności publicznej podlegają nadzorowi wojewody. Zgodnie z art. 2 u.z.p.k. stwierdzenie przez wojewodę nieważności takiej uchwały, w zakresie w jakim nadaje nazwę niezgodną z wymaganiami określonymi w u.z.p.k., wymaga uzyskania opinii Instytutu Pamięci Narodowej – Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu potwierdzającej tę niezgodność.

W u.z.p.k. przewidziano także, że wojewoda może zasięgnąć opinii Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa, ale Rada ta została już zniesiona przez ustawodawcę (nowelizacją uchylono ten przepis). Obecnie opinia IPN jest przedstawiana niezwłocznie, nie później niż w terminie 2 tygodni od dnia doręczenia żądania wojewody (nowelizacja wydłuża ten termin). Oczekiwanie na opinię IPN wstrzymuje bieg terminu na stwierdzenie nieważności danego aktu.

Przykład:

Uchwała rady gminy o nadaniu nazwy placu została przedłożona wojewodzie przez wójta zgodnie z art. 90 ust. 1 u.s.g. Załóżmy, że ta uchwała istotnie narusza zakaz zawarty w art. 1 ust. 1 u.z.p.k., w związku z czym konieczne jest stwierdzenie jej nieważności. Zgodnie z art. 91 ust. 1 u.s.g. wojewoda orzeka o nieważności uchwały w terminie nie dłuższym niż 30 dni od dnia jej doręczenia. Jednak przed stwierdzeniem nieważności uchwały rady z powodu nadania nazwy niezgodnej z u.z.p.k., wojewoda musi uzyskać opinię IPN potwierdzającą tę niezgodność. Oczekiwanie na tę opinię wstrzymuje bieg terminu, jaki ma wojewoda na stwierdzenie nieważności uchwały. Od rozstrzygnięcia nadzorczego wojewody przysługuje skarga do Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego, w terminie 30 dni od dnia doręczenia tego rozstrzygnięcia (art. 98 u.s.g.).

Rozstrzygnięcie nadzorcze wojewody staje się prawomocne z upływem terminu do wniesienia skargi do WSA (30 dni od dnia jego doręczenia) bądź z datą oddalenia lub odrzucenia skargi przez sąd. W art. 3 u.z.p.k. przyjęto, że w sytuacji, gdy:

- w terminie 3 miesięcy od dnia uprawomocnienia się rozstrzygnięcia nadzorczego nie zostanie nadana nowa nazwa, a

- jej nadanie jest konieczne do oznaczania adresów,

wojewoda wydaje zarządzenie zastępcze, w którym nadaje nazwę zgodną z wymaganiami wskazanymi w u.z.p.k.

Wydanie takiego zarządzenia w sprawie nadania nazwy drodze wewnętrznej wymaga obecnie uzyskania pisemnej zgody właścicieli terenów, na których jest ona zlokalizowana, ale nowelizacja usuwa ten obowiązek. Do czasu nadania nowej nazwy stosuje się nazwę dotychczasową. Również takie zarządzenie podlega zaskarżeniu do WSA z powodu niezgodności z prawem (art. 3 ust. 4 u.z.p.k.).

Zmiany nazw ulic

W u.z.p.k. uregulowano także sytuację, gdy budowla, obiekt bądź urządzenie użyteczności publicznej nadal nosi nazwę niezgodną z u.z.p.k., nadaną jeszcze przed wejściem w życie tej ustawy. Zgodnie z art. 6 u.z.p.k. obowiązujące w dniu wejścia w życie u.z.p.k. (czyli 2 września 2016 r.) nazwy budowli, obiektów i urządzeń użyteczności publicznej, w tym dróg, ulic, mostów i placów, które upamiętniają osoby, organizacje, wydarzenia lub daty symbolizujące komunizm lub inny ustrój totalitarny lub propagują taki ustrój w inny sposób, muszą być zmienione przez właściwy organ j.s.t., związku j.s.t. albo związku metropolitalnego w terminie 12 miesięcy od dnia wejścia w życie u.z.p.k.

W razie niewykonania tego obowiązku, wojewoda wyda zarządzenie zastępcze, w którym nada nazwę zgodną z u.z.p.k. Nastąpi to w terminie 3 miesięcy od dnia, w którym upłynął termin do wykonania obowiązku zmiany nazwy.

Również wydanie takiego zarządzenia zastępczego będzie wymagać opinii IPN potwierdzającej niezgodność nazwy obowiązującej w dniu wejścia w życie u.z.p.k. z wymaganiami określonymi w tej ustawie. Zarządzenie wojewody będzie można zaskarżyć do WSA z powodu niezgodności z prawem (art. 6 ust. 4 u.z.p.k.). Dokonując zmiany nazwy trzeba pamiętać, że nie może być ona pozorna.

Przykład:

Rada gminy chce zmienić nazwę ulicy „22 lipca" na ulicę „22 lipca". Co prawda nazwa „22 lipca" została nadana tej ulicy w związku ze świętem obchodzonym w czasach istnienia PRL, ale rada jest zdania, że obecnie 22 lipca to już tylko data w kalendarzu. W rozstrzygnięciu nadzorczym Wojewody Warmińsko-Mazurskiego z 21 marca 2017 r. (znak PN.4131.60.2017, Dz.Urz. woj. warmi. z 2017 r. poz. 1263) zwrócono jednak uwagę, że – w myśl oficjalnego stanowiska IPN, dostępnego na jego stronie internetowej (http://ipn.gov.pl) – nazwa „22 lipca" symbolizuje komunizm i jako taka podlega zmianie. Wojewoda stwierdził, że zmiana dotychczasowej nazwy ulicy na identyczną nazwę, pozbawioną dodatkowych elementów wskazujących na aktualny kontekst, może być poczytywana za zmianę pozorną.

Jednostki organizacyjne i pomocnicze

Po nowelizacji, która wejdzie w życie 21 października 2017 r., przepisy u.z.p.k. obejmą także nazwy jednostek organizacyjnych, nazwy jednostek pomocniczych gminy oraz pomniki. Nazwy jednostek organizacyjnych i nazwy jednostek pomocniczych gminy również nie będą mogły upamiętniać osób, organizacji, wydarzeń lub dat symbolizujących komunizm lub inny ustrój totalitarny, ani w inny sposób propagować takiego ustroju.

Za jednostki organizacyjne uważa się w szczególności szkoły i ich zespoły, przedszkola, szpitale, placówki opiekuńczo-wychowawcze, instytucje kultury oraz instytucje społeczne (dodany nowelizacją art. 1 ust. 3 u.z.p.k.). W myśl art. 5 ust. 1 u.s.g. jednostkami pomocniczymi gminy są m.in. sołectwa, dzielnice i osiedla.

Nieważność uchwały i zarządzenie zastępcze

Po zmianach, stwierdzenie przez wojewodę nieważności uchwały nadającej nazwę jednostce organizacyjnej, jednostce pomocniczej gminy, budowli, obiektowi lub urządzeniu użyteczności publicznej, w zakresie w jakim nadaje nazwę niezgodną z u.z.p.k., nadal będzie wymagać opinii IPN potwierdzającej tę niezgodność. Opinia IPN będzie jednak przedstawiana w terminie miesiąca, a w sprawie szczególnie skomplikowanej – nie później niż w terminie 2 miesięcy od dnia doręczenia żądania wojewody (obecnie obowiązuje 2-tygodniowy termin). Oczekiwanie na tę opinię wstrzyma bieg terminu na stwierdzenie nieważności danego aktu.

Tak jak dotychczas:

- jeżeli w terminie 3 miesięcy od dnia uprawomocnienia się rozstrzygnięcia nadzorczego stwierdzającego nieważność uchwały nie zostanie nadana nowa nazwa, a

- jej nadanie będzie konieczne do oznaczania adresów,

wojewoda wyda zarządzenie zastępcze, w którym nada nazwę zgodną z u.z.p.k.

Wydanie zarządzenia zastępczego w sprawie nadania nazwy drodze wewnętrznej nie będzie już wymagać uzyskania pisemnej zgody właścicieli terenów, na których jest ona zlokalizowana (nowelizacją uchylono art. 3 ust. 2 u.z.p.k.). Jak wyjaśniono w uzasadnieniu nowelizacji, zrezygnowano z tego warunku, gdyż konieczność jego spełnienia mogłaby uniemożliwić w praktyce zmianę nazwy drogi wewnętrznej.

Zakazy dotyczące pomników

Zgodnie z dodanymi nowelizacją nowymi przepisami (art. 5a-5c u.z.p.k.) także pomniki nie będą mogły upamiętniać osób, organizacji, wydarzeń lub dat symbolizujących komunizm lub inny ustrój totalitarny, ani w inny sposób propagować takiego ustroju. Należy zwrócić uwagę, że przez pomniki rozumie się również kopce, obeliski, kolumny, rzeźby, posągi, popiersia, kamienie pamiątkowe, płyty i tablice pamiątkowe, napisy i znaki. Zakazy te nie będą dotyczyć tylko pomników:

- niewystawionych na widok publiczny,

- znajdujących się na terenie cmentarzy albo innych miejsc spoczynku,

- wystawionych na widok publiczny w ramach działalności artystycznej, edukacyjnej, kolekcjonerskiej, naukowej lub o podobnym charakterze, w celu innym niż propagowanie ustroju totalitarnego bądź

- wpisanych – samodzielnie albo jako część większej całości – do rejestru zabytków.

Skutki naruszenia przepisów

W razie podjęcia uchwały o wzniesieniu pomnika, który nie spełnia wymogów określonych w u.z.p.k., wojewoda stwierdzi nieważność tej uchwały po uzyskaniu opinii IPN. Przewidziano także, że wojewoda – w drodze decyzji – nakaże właścicielowi albo użytkownikowi wieczystemu nieruchomości, na której znajduje się pomnik, który nie spełnia warunków określonych w u.z.p.k., usunięcie tego pomnika.

Wydanie decyzji o usunięciu pomnika będzie wymagać opinii IPN potwierdzającej tę niezgodność. Również w tym przypadku opinia ta zostanie przedstawiana w terminie miesiąca, a w sprawie szczególnie skomplikowanej – nie później niż w terminie 2 miesięcy od dnia doręczenia żądania wojewody. Od decyzji wojewody będzie przysługiwać odwołanie do organu wyższego stopnia, którym będzie minister właściwy do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego. Koszty usunięcia poniesie właściciel albo użytkownik wieczysty nieruchomości, na której znajduje się pomnik.

W sytuacji, gdy obowiązujące w dniu wejścia w życie nowelizacji (czyli 21 października 2017 r.) nazwy jednostek organizacyjnych oraz nazwy jednostek pomocniczych gminy będą upamiętniać osoby, organizacje, wydarzenia lub daty symbolizujące komunizm lub inny ustrój totalitarny lub propagować taki ustrój w inny sposób, właściwy organ j.s.t., związku j.s.t. albo związku metropolitalnego będzie musiał zmienić te nazwy w terminie 12 miesięcy od dnia wejścia w życie nowelizacji. W razie niewykonania tego obowiązku wojewoda (po uzyskaniu opinii IPN) wyda zarządzenie zastępcze, w którym nada nazwa zgodną z u.z.p.k. Będzie miał na to 3 miesiące od dnia, w którym upłynie wskazany wyżej termin na zmianę nazwy jednostki organizacyjnej bądź jednostki pomocniczej gminy.