Kanon nowych twórców

Trudno w to uwierzyć, ale w Warszawie, stolicy prawie 40-milionowego kraju, miasta, które ma ambicje zostać artystyczną stolicą Europy Środkowej, nie było stałej kolekcji sztuki nowoczesnej.

Na przygotowaną obecnie ekspozycję wchodzi się przez rodzaj „kina", salę, w której pokazywane są fragmenty filmów wyświetlanych w Polsce na początku lat 20., tuż po odzyskaniu niepodległości. Jest europejski ekspresjonizm („Gabinet doktora Caligari") czy „Cud nad Wisłą" o Bitwie Warszawskiej w 1920 roku.

Całość kończą cztery niewielkie monitory z zapisem akcji twórców wciąż aktywnych. Na jednej z nich duet artystek Sędzia Główny występuje na żywo w TVP Kultura, widzowie mogą dzwonić i wydawać kobietom dowolne polecenia, które mają wykonać.

„Budget story" Oskara Dawickiego trwa dokładnie tyle, na ile wystarczyło pieniędzy przeznaczonych na realizację projektu. Każda klatka filmu ma konkretną wartość. Umieszczone w rogach ekranu liczniki odmierzają topniejące wraz z upływem trwania filmu środki, a w finałowej scenie Jan Nowicki zdąża jedynie powtórzyć kilkakrotnie: „Zaraz skończą się pieniądze!".

Między narodzinami współczesnej estetyki, patriotycznymi nastrojami a uwikłaniem artysty w biurokratyczną machinę instytucji, rynek oraz nowe media rozciąga się wystawa o polskim wieku XX. Brakuje Abakanowicz, Opałki lub sztuki wystawianej w kościołach w latach 80. Jest za to Robert Brylewski, grupa Luxus czy Jacek Kryszkowski.

Urzędowy optymizm

– Nie interesowała nas wystawa wyłącznie dla koneserów rozmaitych artystycznych szkół. Chcieliśmy pokazać, jak najważniejsze momenty z historii Polski odcisnęły się na losach sztuki. Zajmujemy się państwem, jego tożsamością, postawami politycznymi, wizjami modernizacji kraju, który z zaborów wyszedł nieprawdopodobnie zapóźniony cywilizacyjnie – opowiada o konstrukcji pokazu Piotr Rypson, kurator wystawy, wicedyrektor Muzeum Narodowego w Warszawie. – Ale też przypominamy tak fundamentalne sprawy jak komunizm, Holokaust, faszyzm, dekady PRL z pokrętnymi dziejami aż po stan wojenny i przełom 1989 roku.

Układ wystawy jest niemal chronologiczny: ekspresjonizm, formiści, próbki kubizmu, Ecole de Paris... W Muzeum Narodowym lata 20. i 30. są przedstawione jako rozdarcie między Paryżem a Moskwą; elegancką nowoczesnością a antysanacyjnym buntem.

Międzynarodowa Wystawa Sztuki Dekoracyjnej i Wzornictwa w Paryżu w 1925 roku stała się pokazem nowego stylu życia, luksusu i bogactwa. Widać to też w pracach polskich, choćby w obrazach Tamary Łempickiej. Naprzeciwko wiszą prace ówczesnych oburzonych: Berlewiego, Szczuki, Linkego. Jako Żydzi, komuniści, buntownicy nawoływali raczej do wielkiej zmiany. XX-lecie kończy się niejednoznacznie. Dwoma krajobrazami Rafała Malczewskiego oddającymi oficjalny optymizm budowy II RP i ponurym autoportretem Bronisława Linkego z grudnia 1939 roku.

– Zdaję sobie sprawę, że mało jest tu malarstwa, które nawiązuje do tradycji, historii – mówi Rypson. – Ale te dzieła nie mają nam dzisiaj nic do powiedzenia.

Rysunki z Ravensbrück

Wstrząsające wrażenie robi niewielka sala ze sztuką powstałą podczas II wojny światowej: rysunek Aleksandra Kulisiewicza z Bergen Belsen, autoportret Mariana Bogusza z Dachau czy portrety kobiet i więźniarek Marii Hiszpańskiej-Neunam z Ravensbrück.Zaraz potem chronologia ulega zaburzeniu, w jednej sali zgromadzono Andrzeja Wróblewskiego, Ernę Rosenstein, Józefa Szajnę, Zbigniewa Liberę, Oskara Dawickiego... Tak jakby powojenna trauma nie miała granic, jest wciąż żywa, jątrząca.

Brylewski zamiast Abakanowicz

– Lata 70. w naszych zbiorach są niezwykle ubogo reprezentowane. Wtedy rodziła się sztuka w kształcie, jaki znamy dziś: performance, wideo, konceptualizm... Ówcześni kuratorzy byli kompletnie na to nieprzygotowani, wszystko, co nie było malarstwem, rzeźbą czy rysunkiem nie uznawano za warte gromadzenia – śmieje się Rypson, który namówił m.in. Józefa Robakowskiego, by przekazał swe prace w depozyt MNW. – Nie wiem, komu zawdzięczamy zakup prac Edwarda Krasińskiego, czołowej postaci ówczesnej awangardy, ale dziękuje Bogu, że tak się stało.