Co dalej z tymczasowym aresztowaniem

Przygotowywana przez Ministerstwo Sprawiedliwości nowelizacja kodeksu postępowania karnego zasługuje na aprobatę, choć obawiam się, że projektowane zmiany (strony internetowe MS, 25 lutego) dotyczące tymczasowego aresztowania okażą się niewystarczające.

W 2007 r. z tytułu niesłusznego stosowania tymczasowego aresztowania i zatrzymania 273 osoby otrzymały odszkodowanie lub zadośćuczynienie na łączną kwotę 4 897 571 zł. W 2000 r. takich osób było 63, a wypłacone im rekompensaty wyniosły 665 872 zł (dane statystyczne MS). Przez sześć lat ponadczterokrotnie wzrosła więc liczba osób, które otrzymały odszkodowania lub zadośćuczynienia, oraz ponadsiedmiokrotne wypłacone sumy.

Już tylko te dane każą się zastanowić nad właściwym uregulowaniem instytucji tymczasowego aresztowania, choć ma też swoje znaczenie, że problemem bezzasadnych przewlekłych tymczasowych aresztowań interesuje się Trybunał Praw Człowieka (Trybunał) w Strasburgu.

Wracając do k. p. k. Oczywiście właściwa jest propozycja skreślenia art. 263 § 4a pozwalającego stosować tymczasowy areszt w postępowaniu sądowym ponad zakreślone górne granice jego trwania „z powodu innych istotnych przeszkód, których usunięcie było niemożliwe”. Przesłankę o takim samym brzmieniu i znaczeniu stosowaną w toku postępowania przygotowawczego, a nie sądowego, uznał za niezgodną z konstytucją Trybunał Konstytucyjny w wyroku z 24 lipca 2006 r. (SK 58/03). Obecna nowelizacja, choć nie wynika to z obowiązku nałożonego na ustawodawcę wskazanym orzeczeniem, lepiej dostosowuje k. p. k. do wzorców konstytucyjnych.

Jeżeli więc zmiany zostaną przyjęte, jak piszą autorzy nowelizacji w jej uzasadnieniu, stosowanie tymczasowego aresztowania będzie mogło zostać przedłużone w postępowaniu sądowym (ponad dwa lata), podobnie jak w postępowaniu przygotowawczym (ponad 12 miesięcy), wyłącznie na podstawie ściśle określonej przesłanki z art. 263 § 4 k.p.k., to jest, jeżeli konieczność taka powstanie w związku z zawieszeniem postępowania karnego, czynnościami zmierzającymi do potwierdzenia tożsamości oskarżonego, przedłużającą się obserwacją psychiatryczną oskarżonego, przedłużającym się opracowywaniem opinii biegłego, wykonywaniem czynności dowodowych w sprawie o szczególnej zawiłości lub poza granicami kraju, celowym przewlekaniem postępowania przez oskarżonego.

Czy taka regulacja rozwiązuje problemy wskazywane nam przez Strasburg? Raczej nie.

Rzecznik praw obywatelskich słusznie zauważył, że pozostawienie w przepisach swojego rodzaju furtki może spowodować, że wszyscy będą chcieli przez nią przejść. Tak jest i z projektowanym nowym brzmieniem art. 263 § 4 k. p. k., który pozwala przedłużać stosowanie tymczasowego aresztowania ponad okresy zakreślone w k. p. k., co prawda na czas oznaczony, ale jednak nieograniczony w żaden sposób. Ponieważ jest to sytuacja wyjątkowa, na sądzie spoczywa oczywiście obowiązek zweryfikowania, czy spełnione są – co trzeba podkreślić – realnie, a nie tylko teoretycznie, przesłanki określone w art. 263 § 4 k. p. k. Obawiam się jednak, że bez określenia w k. p. k. maksymalnego, nieprzekraczalnego w żadnym razie, czasu trwania tymczasowego aresztowania negatywnie oceniana przez Trybunał polska praktyka procesowa w zakresie stosowania tymczasowego aresztowania się nie poprawi.

W Europie nie ma jednego, dominującego modelu regulacji stosowania tymczasowego aresztowania w zakresie jego maksymalnego czasu trwania. Ustawodawstwo belgijskie, niemieckie czy też austriackie nie wprowadziło górnej, nieprzekraczalnej granicy trwania tymczasowego aresztowania, ale już ustawodawca francuski, holenderski czy też czeski postąpił odwrotnie. Każde państwo musi więc wypracować swój własny modus vivendi. Sądzę, że nowelizacja polskiego k. p. k. powinna zbliżać nas jednak do tych państw, gdzie taka maksymalna granica stosowania tymczasowego aresztowania występuje.

Uważam, że stosowanie tymczasowego aresztowania w postępowaniu przygotowawczym nie powinno przekraczać dwóch lat, a łączny czas stosowania tego środka zapobiegawczego do czasu wydania wyroku w pierwszej instancji nie powinien przekroczyć czterech lat. Przede wszystkim dlatego, że tymczasowy areszt to środek ultima ratio i stosować go należy naprawdę w ostateczności.

Po drugie: nie można tłumaczyć przedłużania tymczasowego aresztowania ponad określony w k. p. k. czas przesłankami wskazanymi w art. 263 § 4 k. p. k., np. przedłużającym się opracowywaniem opinii biegłego. Ustawodawca powinien raczej skupić swoją uwagę na poprawieniu nieefektywnych przepisów regulujących pracę biegłych, a nie ciężar długiego czasu ich pracy, nie zawsze zawinionego, przerzucać na tymczasowo aresztowanego. Podobne uwagi odnoszę do wszystkich przesłanek wskazanych w art. 263 § 4, niemniej łamy tego artykułu nie pozwalają na gruntowną polemikę z ich treścią.

I po trzecie wreszcie: tymczasowy areszt nie jest karą i nie może zamieniać się w jej surogat. Nadto osoba tymczasowo aresztowana w obecnym stanie prawnym ma o wiele gorszą sytuację niż osoba skazana – ta ostatnia wie bowiem, do kiedy odbywać będzie karę. Tymczasowo aresztowany wie to tylko teoretycznie, gdyż zawsze z uwagi na okoliczności wskazane w art. 263 § 4 tymczasowe aresztowanie może się przerodzić w permanentne.