Finansowanie nauczania religii w szkołach publicznych
W zakresie nauczania religii w szkołach publicznych projekt SIP zakłada zmiany w postaci zakazu finansowania wynagrodzenia nauczycieli religii ze środków publicznych, wprowadzenia obligatoryjnego pisemnego oświadczenia rodziców w sprawie uczęszczania na lekcje religii, nie wliczania do średniej ocen oceny z religii bądź etyki oraz traktowanie religii jako przedmiotu nadprogramowego. Projekt utrzymuje zaangażowanie szkoły publicznej w lekcje religii poprzez możliwość udostępniania pomieszczeń kościołom i innym związkom wyznaniowym, które posiadają prawo do nauczania religii. Powyższe propozycje mają zostać wprowadzone w wyniku nowelizacji art. 12 ustawy z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty (t.j. Dz.U. z 2018 r. poz. 1457). Autorzy w uzasadnieniu projektu wskazali, że w ich opinii zmiany te pozwolą na zbliżenie Polski do właściwej realizacji zasady bezstronności państwa w sprawach przekonań religijnych, światopoglądowych i filozoficznych wyrażonej w art. 25 ust 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U. 1997 Nr 78, poz. 483).
Wobec poprawnych zmian stanowisko zajął IOI, który stwierdził, w oparciu o przeprowadzoną analizę Konstytucji, Konkordatu oraz wybranego orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego, że proponowane rozwiązania pozostają niezgodne z Konstytucją oraz wiążącymi Polskę umowami międzynarodowymi.
Wyrażone powyżej stanowisko IOI należy poddać ocenie z punktu widzenia prawidłowości przeprowadzonej wykładni obowiązujących przepisów prawa. Konstytucja RP reguluje kwestię nauczania religii w kontekście uprawnień wynikających z zasady wolności sumienia i religii. W tym ujęciu decydujące znaczenie będzie miał art. 53 ust 1, który wśród uprawnień wynikających z wolności religii wymienia m.in. prawo do jej nauczania, art. 53 ust. 3 dający rodzicom prawo do nauczania moralnego i religijnego zgodnie ze swoimi przekonaniami (uwzględniając prawa rodziców i dzieci wynikające z art. 48 Konstytucji) oraz art. 53 ust. 4, który wskazuje na możliwość nauczania w szkole religii kościoła lub innego związku wyznaniowego prawnie uznanego. Należy zwrócić uwagę, że nauczanie w redakcji wyżej wymienionych przepisów Konstytucji ma różny charakter. Otóż w dwóch pierwszych przypadkach ustawodawca mówi o nauczaniu, ale nie odnośnie tego prawa rodziców do nauczania religii w szkole, ale ogólnie wskazuje prawo do nauczania o charakterze religijnym. Dopiero w art. 53 ust. 4 ustawodawca konkretyzuje jako fakultatywne nauczanie religii w szkole publicznej. Stąd należy wywieść, że na gruncie konstytucji istnieje tylko możliwość nauczania religii w szkołach publicznych, ale nie jest to działanie obligatoryjne władz publicznych. Przywołany jako argument przez IOI wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 2 grudnia 2009 r. sygn. U 10/07 dotyczył wliczania do średniej ocen oceny z religii i nie odnosił się bezpośrednio do finansowania nauczania religii przez państwo. Trybunał zważył także, że w związku z rozpatrywaną sprawą, podkreślić należy, że z kolei wliczanie ocen z religii do średniej rocznej lub średniej końcowej jest konsekwencją umieszczania ocen z religii na świadectwach szkolnych w szkołach publicznych. Trybunał zaznacza również, że prawodawca może z takiego rozwiązania zrezygnować. Rozwiązanie przyjęte w zaskarżonym rozporządzeniu, jak również rezygnacja z niego, mieszczą się w ramach swobody prawodawcy.
W związku z powyższym należy stwierdzić, że ewentualna zmiana polegająca na niewliczaniu oceny z religii/etyki do średniej ocen ucznia nie jest niezgodna z art. 53 ust 4 Konstytucji. Stowarzyszenie SOISH zwraca więc uwagę na niekonsekwencję IOI, który nie odniósł tego orzeczenie do kwestii średniej ocen, pomijając ten temat. Przytoczone przez IOI wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 2 grudnia 2009 r. sygn. U 10/07 nie dotyczył więc bezpośrednio finansowania nauczania religii, a w świetle art. 53 ust. 4 nauczanie w szkole publicznej należy uznać za fakultatywne. Taki pogląd na gruncie Konstytucji podziela także doktryna . Na takim stanowisku stał ustawodawca w art. 20 ustawy ust. 4 z dnia 17 maja 1989 r. o gwarancjach wolności sumienia i wyznania (t. j. Dz.U. z 2017 r. poz. 1153). Cytowane przez IOI orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego z 30 stycznia 1991 r. sygn. K 11/90, gdzie Trybunał zważył: ustawa, która by nakazywała lub zakazywała nauczania religii w szkołach wbrew woli rodziców, nie odpowiada standardom prawa międzynarodowego, nie może być odnoszone do propozycji SIP, ponieważ projekt zakłada zakaz finansowania, a nie nauczania religii. Poddane analizie przez IOI przepisy rangi konstytucyjnej i ustawowej nie wprowadzają expressis verbis obowiązku finansowania nauczania religii przez państwo. IOI wywiódł natomiast obowiązek finansowania nauczania religii przez państwo z Konkordatu między Stolicą Apostolską a Rzecząpospolitą Polską z dnia 28 lipca 1993 r. z dnia 28 lipca 1993 r. (Dz.U. 1998 Nr 51, poz. 318). Analizujący przywołał w tym kontekście art. 12 Konkordatu, który dla czytelności wywodu cytujemy w całości:
1. Uznając prawo rodziców do religijnego wychowania dzieci oraz zasadę tolerancji, Państwo gwarantuje, że szkoły publiczne podstawowe i ponadpodstawowe oraz przedszkola, prowadzone przez organy administracji państwowej i samorządowej, organizują zgodnie z wolą zainteresowanych naukę religii w ramach planu zajęć szkolnych i przedszkolnych.
2. Program nauczania religii katolickiej oraz podręczniki opracowuje władza kościelna i podaje je do wiadomości kompetentnej władzy państwowej.
3. Nauczyciele religii muszą posiadać upoważnienie (missio canonica) od biskupa diecezjalnego. Cofnięcie tego upoważnienia oznacza utratę prawa do nauczania religii. Kryteria wykształcenia pedagogicznego oraz forma i tryb uzupełniania tego wykształcenia będą przedmiotem uzgodnień kompetentnych władz państwowych z Konferencją Episkopatu Polski.
4. W sprawach treści nauczania i wychowania religijnego nauczyciele religii podlegają przepisom i zarządzeniom kościelnym, a w innych sprawach przepisom państwowym.
5. Kościół Katolicki korzysta ze swobody prowadzenia katechezy dla dorosłych, łącznie z duszpasterstwem akademickim.
Z kolei art. 19 ust. 2 ustawy z dnia 17 maja 1989 r. o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej (t.j. Dz.U. z 2018 r. poz. 380) w myśl za literalnym brzmieniem art. 53 ust, 4 Konstytucji wprowadza tylko możliwość nauczania religii w szkołach publicznych. IOI słusznie skonstatował, że Konkordat ze względu hierarchię aktów prawnych będzie miał pierwszeństwo. W istocie art. 12 ust 1 Konkordatu nakłada na państwo pewne obowiązki w sferze nauczania religii w szkole publicznej, ale nie jest to jak próbuje dowieść IOI obowiązek finansowania lecz organizowania nauczania religii. Niektórzy przedstawiciele doktryny uważają, że w tym zakresie Konkordat jest niezgodny z art. 25 ust. 2 i 3 oraz z art. 53 ust. 7 Konstytucji . Niezależnie od poprzedzającego stwierdzenie, że oczywiste jest, że w ramach „organizacji" mieści się podjęcie wszelkich działań zmierzających do podjęcia nauczania religii, w tym kosztów związanych z prowadzeniem tego typu zajęć, np. poprzez zatrudnienie katechetów, nie znajduje wystarczającego uzasadnienia na gruncie orzecznictwa i wykładni tego artykułu. Biorąc po uwagę, że według Słownika Języka Polskiego PWN słowo organizować oznacza: 1. «planować i koordynować poszczególne etapy jakichś działań», 2. «tworzyć zespół do wspólnego działania lub zakładać instytucję, organizację itp.»3. «być czynnikiem, od którego zależy układ i funkcjonowanie elementów jakiejś całości», 4. pot. «zdobywać jakieś rzeczy, czasem nielegalnie» oraz że włoska wersja językowa posługując się czasownikiem oragnizzare nie pozostawia wątpliwości w tłumaczeniu, w świetle podstawowej w prawie wykładni językowej nie da się traktować organizowania i finansowania jako jednej czynności. Państwo finansuje wiele przedsięwzięć, których nie organizuje w sensie prezentowanym przez słownik. A i ustawodawca polski posługuje się terminem organizować oddzielając go od finansowania. Przykładem takiego ujęcia może być np. art. 34 ustawy z dnia 25 października 1995 r. o organizowaniu i prowadzeniu działalności kulturalnej (t.j. Dz.U. z 2018 r. poz. 1983), art. 37 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. o Narodowym Banku Polskim (t.j. Dz.U. z 2017 r. poz. 1373), art. 11 ust 1 ustawy z dnia 30 czerwca 1995 r. o stosunku Państwa do Kościoła Ewangelicko-Metodystycznego w Rzeczypospolitej Polskiej (t.j. Dz.U. z 2014 r. poz. 1712) czy wydający się najważniejszy z punktu widzenia analizy problemu przepis art. 9a ust. 2 pkt 4 i 8 ustawy o systemie oświaty, wszędzie tam ustawodawca używa czasownika organizować zgodnie z jego faktycznym znaczeniem bez nadinterpretacji. Nauczania religii w formie organizowanej przez państwo z jej finansowaniem nie utożsamia także doktryna .
W związku z powyższym należy uznać, że organizowanie nauczania religii w szkołach publicznych w ujęciu Konstytucji, Konkordatu i ustawodawstwa zwykłego nie zobowiązuje państwa polskiego do finansowania nauczania religii. Stąd wynika, że proponowane przez SIP w projekcie ustawy o świeckim państwie zmiany: 1. zakaz finansowania nauczania religii ze środków publicznych (art. 3 projektu), 2. niewliczanie oceny z religii do średniej ocen, 3. udostępniane przez władze szkolne pomieszczeń do nauczania religii są zgodne z art. 53 ust. 4 Konstytucji w związku z art. 25 ust. 2 Konstytucji oraz są zgodne z art. 12 ust 1 Konkordatu oraz realizują konstytucyjną zasadę równouprawnienia kościołów i innych związków wyznaniowych.
Natomiast Stowarzyszenie SOISH postanowiło się nie odnosić do art. 4 projektu ustawy o świeckim państwie uznając kwestię określenia ilości i rodzaju zajęć fakultatywnych za sprawę mniejszej wagi.
Komisje wspólne rządu i kościołów:
Postulat zawarty w projekcie, odnoszący się do likwidacji Komisji Wspólnych na rzecz utworzenia jednej Komisji, w której skład wchodziliby przedstawiciele kościołów i związków wyznaniowych oraz organizacji światopoglądowych, w tym agnostyków i ateistów stoi w sprzeczności z postanowieniami art. 25 ust. 3 Konstytucji RP. Primo, zasadą jest współdziałanie państwa i kościołów i związków wyznaniowych dla dobra człowieka i dobra wspólnego. Zadanie to wypełniają m. in. Komisje Wspólne współpracujące z Kościołem rzymskokatolickim oraz Kościołami zrzeszonymi w Polskiej Radzie Ekumenicznej. Secundo, faktem jest, że charakter prawny kościołów i związków wyznaniowy jest inny niż organizacji światopoglądowych, które - z punktu widzenia prawa - przyjmują formułę stowarzyszeń.
Mając powyższe na uwadze, nie ma formalnej możliwości likwidacji istniejących Komisji przepisami ustawy, która z gruntu miałaby charakter niekonstytucyjny.
Niewykluczone jest jednak stworzenie wspólnego forum łączącego przedstawicieli związków wyznaniowych i organizacji światopoglądowych, jednak ciało to nie będzie miało podstawy prawnej w zapisach konstytucyjnych.
Likwidacja Funduszu Kościelnego i składki na ubezpieczenie społeczne duchownych
Fundusz Kościelny został utworzony na mocy art. 8 ustawy z 20 marca 1950 roku o przejęciu przez państwo dóbr martwej ręki, poręczeniu proboszczom posiadania gospodarstw rolnych i utworzeniu Funduszu Kościelnego (Dz.U. 1950 Nr 9, poz. 87). Fundusz Kościelny stanowi wyodrębnioną pozycję w części 43 budżetu państwa - wyznania religijne oraz mniejszości narodowe i etniczne, w dziale 758 – różne rozliczenia, w rozdziale 75822 – Fundusz Kościelny, której dysponentem jest minister właściwy do spraw wyznań religijnych oraz mniejszości narodowych i etnicznych – obecnie Minister Spraw Wewnętrznych i Administracji. Początkowo FK był zasilanych z dochodów jakie państwo uzyskiwało z przejętych nieruchomości, a obecnie jego środki pochodzą z budżetu państwa. Obecnie z FK pokrywane są wydatki m.in. na: remont zabytków, wspomaganie kościelnej działalności charytatywno-opiekuńczej oraz składki na ubezpieczenie społeczne duchowieństwa. W tym miejscu podkreślić należy, że IOI prawidłowo wskazał podmioty, za które FK opłaca składki oraz ich strukturę, a także że nie każdy duchowny jest uprawniony do korzystania z tej możliwości. Podkreślenia natomiast wymaga fakt, że do korzystania z FK uprawnione są kościoły i inne związki wyznaniowe, których nieruchomości państwo nie przyjęło w 1950 r.
SIP proponuje likwidację FK w wyniku uchylenia art. 8-11 właściwej ustawy (art. 5 projektu) oraz nowelizacji w odpowiednim zakresie art. 7 ust. 2. W tym miejscu należy zgodzić się ze stwierdzeniem IOI oczywiście Fundusz Kościelny czy zasady ubezpieczenia społecznego osób duchownych nie znajdują bezpośredniego oparcia w Konstytucji, w związku z czym mogą być kształtowane przez ustawodawcę w granicach obowiązującej ustawy zasadniczej [...] Stąd o ile sam fakt wsparcia finansowego instytucji wyznaniowych jest jak najbardziej zgodny z Konstytucją, o tyle jego konkretne formy mogą przybierać różną postać. Jednak nie oznacza to pełnej swobody organów państwa polskiego w kształtowaniu zasad finansowania wspólnot wyznaniowych. Zasadnicze ograniczenie w tym zakresie stanowi art. 22 ust. 2 Konkordatu, zgodnie z którym materia ta może zostać uregulowana po dokonaniu stosownych uzgodnień w ramach specjalnej komisji państwowo-kościelnej.
Stowarzyszenie SOISH podkreśla, że nie ma podstaw do twierdzenia, iż art. 22 ust 2 Konkordatu ogranicza państwo polskie w swobodnym decydowaniu o losach Funduszu Kościelnego. Powyższe zdaje się podzielać orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego, który przedstawił następująca wykładnię art. 22 ust 2 Konkordatu zadaniem komisji, o której mowa w art. 22 ust. 2 Konkordatu, jest opracowanie propozycji zmian prawodawstwa. Prace komisji mają w założeniu stanowić impuls dla wprowadzenia całościowych zmian w prawodawstwie dotyczącym spraw finansowych Kościoła katolickiego w obszarach nieunormowanych szczegółowymi postanowieniami Konkordatu. Współdziałanie stron w formie specjalnej komisji wiąże się z zamiarem wprowadzenia zmian wykraczających poza zakres spraw unormowanych szczegółowo w Konkordacie. Z art. 22 ust. 2 nie wynika natomiast bezwzględny zakaz wprowadzania jakichkolwiek zmian do prawodawstwa polskiego dotyczącego kościelnych osób prawnych bez ich uprzedniego rozpatrzenia przez specjalną komisję, o której mowa w tym przepisie. Art. 22 ust. 2 Konkordatu nie ogranicza kompetencji państwa do wprowadzania niezbędnych zmian w systemie prawnym. (Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 14 grudnia 2009 r. K 55/07).
W świetle powyższego Stowarzyszenie SOISH wskazuję, że nowelizacja przepisów ustawy z 20 marca 1950 roku o przejęciu przez państwo dóbr martwej ręki, poręczeniu proboszczom posiadania gospodarstw rolnych i utworzeniu Funduszu Kościelnego (Dz. U. Dz.U. 1950 Nr 9, poz. 87) w formie zaproponowanej przez SIP nie jest sprzeczna z postanowieniami Konstytucji i Konkordatu. Podkreślenia natomiast wymaga fakt, że dotacje z FK pobiera nie tylko Kościół rzymskokatolicki, ale również inne kościoły i związki wyznaniowe. Przypomnieć należy, że rozmowy w sprawie FK miały miejsce w 2013 r., kiedy dyskutowano wprowadzenie podatku kościelnego. Wreszcie należy zauważyć, że niezależnie od zmian w zakresie Funduszu Kościelnego, konieczne jest zachowanie dotacji na remont zabytków.
Konkluzje
Reasumując powyższe Stowarzyszenie SOISH przedstawiana następujące konkluzje dotyczące najważniejszych ustaleń ws. projektu ustawy o świeckim państwie przedstawionego 6 stycznia 2019 r. przez Stowarzyszenie Inicjatywa Polska i uwzględniające opinię prawną przygotowaną przez Ordo Iuris:
1. Proponowane przez SIP w projekcie ustawy o świeckim państwie zmiany: 1. zakaz finansowania nauczania religii ze środków publicznych (art. 3 projektu), 2. niewliczanie oceny z religii do średniej ocen, 3. udostępniane przez władze szkolne pomieszczeń do nauczania religii są zgodne z art. 53 ust. 4 Konstytucji w związku z art. 25 ust. 2 Konstytucji oraz są zgodne z art. 12 ust 1 Konkordatu i realizują konstytucyjną zasadę równouprawnienia kościołów i innych związków wyznaniowych.
2. W obecnym stanie prawnym nie ma formalnej możliwości likwidacji istniejących Komisji Wspólnej Rządu i Kościoła rzymskokatolickiego oraz Komisji Wspólnej Przedstawicieli Rządu oraz Polskiej Rady Ekumenicznej przepisami ustawy, która z gruntu miałaby charakter niekonstytucyjny.
3. Nowelizacja przepisów ustawy z 20 marca 1950 roku o przejęciu przez państwo dóbr martwej ręki, poręczeniu proboszczom posiadania gospodarstw rolnych i utworzeniu Funduszu Kościelnego (Dz. U. Dz.U. 1950 Nr 9, poz. 87) w formie zaproponowanej przez SIP nie jest sprzeczna z postanowieniami Konstytucji i Konkordatu. Podkreślenia natomiast wymaga fakt, że dotacje z FK otrzymuje nie tylko Kościół katolicki, ale również inne kościoły i związki wyznaniowe.
