Kazachstan - nie dyktatura i nie demokracja

Władze w Nur-Sułtanie i ich zwolennicy przekonują, że referendum, które odbyło się w niedzielę, to prawdziwa demokratyczna rewolucja, która radykalnie odmieni życie przeciętnego mieszkańca kraju. Krytycy zaś twierdzą, że plebiscyt jest jedynie imitacją demokratycznych przemian i że prawdziwych reform wolnościowych nie warto się w najbliższym czasie w Kazachstanie spodziewać. – Prawda leży gdzieś pośrodku tych skrajnych opinii – komentuje „Rzeczpospolitej” Jewgienij Żowtis, znany niezależny kazachstański politolog i obrońca praw człowieka z Ałmatów.

Bez „lidera narodu”

Z oficjalnych danych wynika, że ponad 77 proc. głosujących mieszkańców kraju poparło zmiany, frekwencja wyniosła 68 proc. Najniższa była w Ałmatach, gdzie do urn poszedł jedynie co trzeci uprawniony do głosowania. Miasto na początku stycznia przeżyło horror, znalazło się w centrum masowych zamieszek, które wybuchły po protestach z powodu podwyżki cen gazu LPG. Tłum wdzierał się do budynków rządowych, posterunków policji, zajął lotnisko. Doszło do strzelaniny, interweniowała Organizacja Układu o Bezpieczeństwie Zbiorowym (ODKB) na czele z Rosją, która wycofała się z kraju po kilkunastu dniach. Oficjalnie winą obarczono „terrorystów”, ale nie podano żadnych konkretnych nazwisk.

Do dzisiaj niewielu Kazachów rozumie, co tak naprawdę wówczas się wydarzyło. Ale po pierwszych dniach stycznia Kazachstan pozostał już bez „lidera narodu”. Z 56 wprowadzonych do ustawy zasadniczej poprawek najważniejsze są te dotyczące pierwszego prezydenta, 81-letniego Nursułtana Nazarbajewa (stanowisko to zajmował w latach 1991–2019). Mając oficjalny tytuł Jełbasy (w języku kazachskim oznacza „lider narodu”) i stojąc na czele wpływowej Rady Bezpieczeństwa, de facto rządził aż do końca ubiegłego roku, mimo że wcześniej formalnie przekazał urząd Kasymowi-Żomartowi Tokajewowi.

Nowy prezydent jeszcze zeszłego lata uroczyście odsłaniał pomnik Jełbasy w stolicy. Po zamieszkach zwolnił ze służb i z rządu ludzi Nazarbajewa, niektórzy trafili za kraty. W nowej konstytucji nie ma już zapisu mówiącego o nieograniczonej liczbie kadencji głowy państwa, lecz o dwóch. Przy tym obecny przywódca nie „resetuje” lat swoich rządów i będzie mógł tylko raz ubiegać się o reelekcję w wyborach 2024 roku. Z ustawy zniknął też zapis o uprzywilejowanym statusie „lidera narodu”, gwarantujący całkowitą nietykalność Nazarbajewowi, członkom jego rodziny i ich majątku.

– To koniec epoki Nazarbajewa, ta kartka naszej historii została przewrócona. Po tym jak unieważnią ustawę „o pierwszym prezydencie” (jest powiązana z konstytucją – red.), nie będzie odgrywał żadnej roli w polityce kraju. Pewnie zostanie lotnisko Nazarbajewa i jakiś ulice. Czy pozostanie nazwa stolicy nosząca jego imię? Nie jestem pewien – mówi Żowtis.

Składka od bogatych

Były przywódca sam pożegnał swoją epokę. W obecności kamer telewizyjnych udał się do lokalu i zagłosował w referendum. Tuż przed tym po raz pierwszy od styczniowych wydarzeń udzielił wywiadu. Poparł zmianę konstytucji i zapowiedział, że członkowie jego rodziny poniosą odpowiedzialność, jeżeli udowodni się im jakiekolwiek nadużycia władzy. Jego najstarsza córka Dariga, wieloletnia senatorka oraz szefowa wyższej izby parlamentu (2019–2020), złożyła mandat w lutym i odeszła z polityki. Swoje stanowiska straciło trzech zięciów Nazarbajewa, którzy stali na czele czołowych spółek gazowych i naftowych należących do Skarbu Państwa. Średnia córka byłego przywódcy Dinara i jej mąż Timur Kulibajew od lat zajmują drugą pozycję w rankingu kazachskiego „Forbesa” z majątkiem wartym niemal 4 mld dolarów.

Czytaj więcej

Polityka

Łukaszenko pilnie rozbudowuje armię

W Mińsku przyspieszają z militaryzacją kraju. Jest dużo radzieckich czołgów, ale nie ma ani ludzi, ani pieniędzy.

Prezydent Tokajew w dzień referendum powołał specjalną komisję na czele z prokuratorem generalnym, która ma zająć się tropieniem i ściąganiem nielegalnie wyprowadzonych za granicę funduszy. Żadnych nazwisk nie wymienił. Jeszcze w styczniu powołał fundusz „Qazaqstan halkyna” (narodowi Kazachstanu) i zobowiązał przedstawicieli elit do wpłacania datków na rzecz służby zdrowia, edukacji i wsparcia socjalnego obywateli. Dotychczas zebrano ponad 131 mld tenge (równowartość ponad 305 mln dolarów). Wśród największych prywatnych darczyńców znalazł się biznesmen Bolat Nazarbajew, młodszy brat byłego przywódcy i zarazem jeden z najbogatszych ludzi w kraju. Wpłacił miliard tenge (równowartość 2,3 mln dolarów).

Wokół same dyktatury

W świetle nowej konstytucji członkowie rodziny prezydenta nie będą już mogli zajmować stanowisk w sektorze państwowym ani być członkami jakiejkolwiek partii politycznej. Zmienia się też ordynacja wyborcza z większościowej na mieszaną. Około 30 miejsc w parlamencie zajmą ludzie niezwiązani z żadną z partią. Ma to ułatwić wejście do polityki kandydatom lokalnym i niezależnym, którzy wcześniej bez wsparcia partii (głównie rządzącej) nie mogli startować w wyborach.

W konstytucji pojawiło się też stanowisko rzecznika praw człowieka, przywraca się też działalność Sądu Konstytucyjnego, który został zlikwidowany przez Nazarbajewa w 1995 roku.