Rosja jako polska nemezis

Kolejny odcinek w serialu polskich obrachunków z Rosją – tak można by skwitować artykuł Piotra Skwiecińskiego o polskiej „rusofobii”. Jak często bywa w takich przypadkach, tekst zbudowany jest bardziej na pewnej intelektualnej konstrukcji niż na obserwacji rzeczywistości. W jej centrum stoi zaś bardzo XX-wieczny pogląd, że Polska „leży między Rosją a Niemcami” i relacje z nimi mogą być okazją do narodowej psychoanalizy. W takim ustawieniu świata bardzo ważne jest, jak odnosimy się do Rosjan: czy, jak to twierdzą niektóre stereotypy na Zachodzie , „wysysamy rusofobię z mlekiem matki”, czy szanujemy „wielką kulturę rosyjską”.

Oczywiście Rosja jest mocarstwem nuklearnym i surowcowym, zależymy od niej energetycznie, a jej zachowania i pomysły neoimperialne mogą mieć istotny wpływ na naszych sąsiadów i pośrednio na nas.

Paradoksalnie jednak stosunek do Rosji nie może i nie powinien być głównym polskim bólem głowy. Nie warto się zbyt długo i zbyt głęboko zastanawiać nad sprawami, na które ma się wpływ bardzo ograniczony. A tak właśnie wygląda sytuacja z naszymi wzajemnymi relacjami. To nie Polska je dziś kształtuje i nie zachowania jej obywateli.

Cokolwiek by powiedzieć o przeszłej mocarstwowości Rzeczypospolitej – dziś to Rosja dyktuje tempo tańca z nami, a uzależnia je od melodii, jaka brzmi w danym momencie na europejskich salonach, albo od tego jak bardzo obawia się o wierność swoich świeżo wyzwolonych niewolnic wokół.

Jest oczywiste, że Polacy mają najzupełniej uzasadnione historycznie powody, by się obawiać imperialnych ciągot Rosji – tego Piotr Skwieciński chyba nie kwestionuje i szczerze mówiąc nie rozumiem, czemu się tak dziwuje, że czasem tym emocjom towarzyszy przesada. Jest też faktem, że w polską świadomość bardzo mocno wbudowane jest poczucie solidarności z innymi narodami, które miały lub mogą mieć doświadczenia podobne do naszych. Nie zauważyłam jednak (być może nie czytuję właściwej literatury political fiction) – by w poważnych środowiskach pojawiały się u nas kiedykolwiek pomysły na zniszczenie samej Rosji. Nie mam przesadnie wysokiego mniemania o polskim politycznym rozumie, ale to musiałby być przejaw naprawdę kompletnego idiotyzmu.

Piotr Skwieciński bardziej ustawia sobie przeciwnika do bicia, niż zmaga się z czymkolwiek realnym. Tak jest także, gdy opisuje konflikt osetyjski. Warto zauważyć, że dwa ważne separatyzmy – w Abchazji i Osetii – istotnie się od siebie różnią. O ile opis Skwiecińskiego od biedy pasowałby do Abchazji, to już do Osetii znacznie gorzej. W Abchazji mamy do czynienia z obszarem zamieszkanym od wieków przez odrębny kaukaski naród, który w ZSRR otrzymał status republiki autonomicznej w ramach Gruzji, ale został liczebnie zdominowany przez mieszkających tam Gruzinów. Osetia Płd. jest natomiast maleńką prowincją (w Gruzińskiej SRR okręg autonomiczny), w której przez ostatnie trzy stulecia (z większym nasileniem w czasach ZSRR) osiedlali się Osetyjczycy z północy. Nic nie ujmując ich dążeniom narodowym – na podobnej zasadzie niepodległość od Czech mogłoby ogłaszać Zagłębie Ostrawsko-Karwińskie (bardzo wielu Polaków osiedliło się tam, zwłaszcza przed pierwszą wojną światową). Zdaję sobie sprawę, że problemy narodowo-terytorialne są wielce złożone i odgrywają w nich rolę kwestie ludnościowe. Nie można jednak całkiem lekceważyć także i historycznych racji.

Co więcej, ofiara niestety w realnej polityce bardzo rzadko okazuje się całkowicie niewinna i tak zapewne można powiedzieć w obecnym przypadku o Gruzji – co nie zmienia mojej, być może w Polsce banalnej, podejrzliwości wobec Rosji „biorącej w opiekę”.

Jednak w całym tekście Skwiecińskiego najbardziej niepokoi mnie nie ton przesady tu czy ówdzie, albo nieprecyzyjne przytoczenie faktów. Najbardziej martwi to, co pisałam na wstępie – jego anachroniczność wobec współczesnych wyzwań. A już wręcz złowrogo brzmi w moich uszach przywołanie przez autora traktatu ryskiego, który dla naszych sąsiadów zza Buga do dziś oznacza rozbiór ich ziem pomiędzy Polskę i Rosję sowiecką.

Nie jest przy tym całkiem zgodne z prawdą historyczną przypisywanie tej decyzji wolnej woli Józefa Piłsudskiego. Marszałek przymuszony został do niej nie tylko w wyniku słabości ukraińskich i białoruskich sił państwowotwórczych oraz ówczesnego układu międzynarodowego, ale też poprzez nacisk endecji, która starała się przeciwdziałać pomysłom federacyjnym i połykaniu przez nowe państwo ziem niemożliwych do narodowego strawienia, czyli mówiąc wprost – spolonizowania.

W historii trudno jest gdybać – trudno powiedzieć, czy inne rozwiązanie było wówczas w ogóle możliwe. Pewne jest natomiast, że to przyjęte nie było dobre: ostatecznie nie udało się bezproblemowo przełknąć niepolskich narodowości pozostałych nawet na tym ograniczonym terenie, co stało się zalążkiem sąsiedzkiej wrogości i długich rachunków krzywd, a także realnych sił odśrodkowych w państwie. Patriotycznie nastawieni Białorusini i część Ukraińców wpadli wprost w ramiona Sowietów, a Związek Sowiecki rozwielmożnił się w Mińszczyźnie i na Środkowej Ukrainie, tworząc podwaliny pod kolejną po Rosji, europejską część swojego imperium. Tysiące Polaków pozostało „za kordonem” choćby na Żytomierszczyźnie.

Świat europejskich imperiów znanych z ostatnich wieków znów ulega zmianom. Wciąż jeszcze nie wiemy, w jakim kierunku pójdą te zmiany i co nam przyniesie wiek XXI. Od czasów traktatu ryskiego wiele się zmieniło – obszar pomiędzy Polską a Rosją zajmują niepodległe państwa i to powinno na powrót zmienić naszą perspektywę. To w tym świetle powinniśmy obecnie oglądać Rosję i nasze z nią stosunki.

Żeby już trzymać się tak ważnej dla Polaków postaci Piłsudskiego – nigdy nie widział polsko-rosyjskiej kontrowersji, o której jest cały tekst Skwiecińskiego, tak prosto i dychotomicznie, jak można było na to patrzeć potem, z perspektywy spłaszczonej przez walec Związku Sowieckiego. Bowiem dla niego, podobnie jak dla Jerzego Giedroycia, oś tej części Europy nie przebiegała gdzieś napowietrznie – od Moskwy do Warszawy ponad ukraińskimi stepami, poleskimi bagnami i Nalibocką Puszczą, lecz przebijała się poprzez plątaninę narodowości, kultur i przebogatej tradycji. Tradycji, bez której jego Polski w ogóle by nie było, a w Krakowie byłaby aleja tylko jednego, nie zaś Trzech Wieszczów.

Dziś bardziej od nieadekwatnego postrzegania przez Polaków Rosji martwi mnie problem naszej nieznajomości bezpośrednich, wschodnich sąsiadów, kompletnej czasem niewiedzy o Litwinach, Białorusinach i Ukraińcach. Martwi mnie, że warszawski taksówkarz boi się jechać do Wilna „bo to na Wschodzie i tam kradną samochody”, niepokoi mnie, że historia nauczana jest często w myśl wzorców opracowanych jeszcze w międzywojennym dwudziestoleciu, kiedy zapominano o wielonarodowej Rzeczypospolitej, a „Polska była od morza do morza”.

W latach 90. polityczna myśl Jerzego Giedroycia, który nigdy nie ustawiał Polski przeciw Rosji, ustawiał ją natomiast po stronie sąsiadów, była promowana w znacznym stopniu przez środowiska związane z Unią Demokratyczną. Promowana bardzo słusznie, niekiedy jednak w duchu nieznośnej dla mnie maniery poprawności politycznej. W jej ramach poszanowanie odmiennych obyczajów oraz kultur zmieniało się w karykaturalną akceptację wszelkich mniejszości, z zasady i bez różnicy, czy byliby to Litwini w Puńsku, czy homoseksualiści w Krakowie.

W dodatku ta słuszna skądinąd idea szukania bogactwa w różnorodności, przedstawiona z odpowiednią dozą idealizmu, by nie powiedzieć pięknoduchostwa, stała w rażącej sprzeczności z przaśną rzeczywistością zsowietyzowanych społeczeństw, sąsiedzkich swarów i robienia sobie świństw, z bezwzględnością młodych nacjonalizmów odrodzonych narodów dawnej Rzeczypospolitej (na przykład na Litwie).

Efekt był taki, że idee przyjaźni z sąsiadami, oparte przecież na twardych podstawach wspólnego interesu i wspólnego dziedzictwa, nie całkiem przedarły się do potocznej świadomości. A jeżeli, to w postaci antyrosyjskich resentymentów i zawsze bliskiego Polakom hasła „za wolność waszą i naszą”. Dalej już nie było tak prosto. Wcale nie jest łatwo zrozumieć po latach narodowej edukacji, chroniącej z wielkimi zresztą sukcesami, polską tożsamość, że w naszym żywotnym interesie leży „podzielenie się” Barbarą Radziwiłłówną, świętym Kazimierzem, hetmanem Ostrogskim czy kanclerzem Sapiehą, a także Kościuszką albo Konstantym Kalinowskim. I że wcale nam ich od tego nie ubędzie.

Skoro jednak nawet tak światły człowiek, jak Piotr Skwieciński może się dziś powoływać ot tak, bez niepokoju, na traktat ryski – czego oczekiwać od innych.