W cieniu śmierci

Urodziła się sześć tygodni po egzekucji. Twarz ojca zna z dwóch zdjęć – ślubnej fotografii i zdjęcia z lasu. Koledzy z celi śmierci – wykonując ostatnią prośbę Tadeusza Leśnikowskiego – przekazali, że chciał, by żona wiedziała, iż bardzo ich kocha. Matkę oraz dziecko, które jeszcze nie przyszło na świat. Nie mógł wiedzieć, że będzie dziewczynką.

Od oprawców otrzymał propozycję: współpraca za życie. W celi dyskutowano, czy podpis złożony w takich okolicznościach do czegoś zobowiązuje. Por. AK Tadeusz Leśnikowski – w czasie wojny szef łączności Rejonu III „Dęby" VII Obwodu Warszawa „Obroża" – propozycji nie przyjął. Jak tłumaczył, nawet gdyby lojalkę podpisał, i tak by go zabili.

Maria Leśnikowska mówi dziś: – Gdyby ojciec żył, byłabym innym człowiekiem. Nigdy nie szłam z nim za rękę, nie widziałam, jak na mnie patrzy, jak się uśmiecha. Ale czułam, że zawsze był ze mną. Wskazywał drogę, jak żyć w prawdzie, zgodnie z podstawowymi zasadami dekalogu. I to największy dar, jakim mnie obdarzył.

Skazani na zapomnienie

Prace ekshumacyjne na powązkowskiej Łączce ruszyły latem. Od rodzin około 300 osób zamordowanych w więzieniu na Mokotowie pobrano ślinę do badań DNA. Zakład w Szczecinie ma się zająć identyfikacją ciał bezimiennych ofiar wrzucanych do dołów na Powązkach.

Wraz z postępem prac w rodzinach bohaterów – których komuniści skazali nie tylko na śmierć, ale i na zapomnienie – ożywają nadzieje na odnalezienie bliskich. Zorganizowanie im po 60 latach godnych pochówków. Złożenie w prawdziwych grobach.

– Wiele osób z naszego środowiska jest już zmęczonych. Żadne postulaty, które stawialiśmy przed Rzecząpospolitą, nie zostały spełnione. Winni nie zostali ukarani, nie doczekaliśmy się dotychczas pogrzebów – Witold Mieszkowski nie kryje goryczy. Rodziny same musiały zorganizować postawienie na Łączce symbolicznej tablicy.

Miał 12 lat, kiedy widział ojca po raz ostatni. Choć urodził się w 1938 r., pierwsze wspomnienia komandora Stanisława Mieszkowskiego ma dopiero z roku 1945. Był jedynakiem, wraz z matką przeżył powstanie warszawskie. Gdy skończyła się wojna, ojciec – oficer marynarki wojennej, w kampanii wrześniowej dowódca baterii dział na Półwyspie Helskim – wrócił z oflagu. Bardzo nie chciał powrotu do nowej, ludowej armii. Był jednak człowiekiem morza. Podjął pracę cywilną w Głównym Urzędzie Morskim. Został pierwszym kapitanem portu w Kołobrzegu.

Do zrujnowanego miasta trafił już w końcu maja 1945 r. Szybko zorganizował w baraku kolejowym kapitanat portu. Po kilku miesiącach sprowadził rodzinę. – Ojciec nie poświęcał mi dużo czasu. Byliśmy wtedy właściwie obcymi sobie ludźmi. Przez całą wojnę nie mieliśmy kontaktu. Wychowanie przez ojca polegało na tym, że cały czas mu się przyglądałem – opowiada Witold Mieszkowski.

Prawo i pięść

Stanisław Mieszkowski potrafił zaimponować. Gdy w mieście pojawił się fałszywy major, który handlował z Sowietami spirytusem, kapitan najpierw w miarę grzecznie zwrócił mu uwagę, że nie w ten sposób zdobywa się ziemie odzyskane. Kiedy jednak dobre rady nie poskutkowały, przeszedł od słów do czynów. Pewnego ranka wybrał się pod dom szmuglera i ostrzelał mu okno. – Choć ojciec nie pozwolił mi iść ze sobą, ja nie posłuchałem. I widziałem, jak tamten po śniegu z tej swojej willi ucieka w kalesonach. Musiał wiać z miasta – Witold Mieszkowski jeszcze dziś z dumą opowiada o tym wydarzeniu.

– Ojca zapamiętałem jako jedynego sprawiedliwego w Kołobrzegu – dodaje. Bo wokół byli pijani Rosjanie w uszatkach, biedni ludzie szabrujący z obłędem w oczach wszystko, co im wpadnie w ręce, i prymitywni PPR-owcy. To Stanisław Mieszkowski, przedwojenny oficer, musiał zatem przemówić na pogrzebie oficera I Armii Wojska Polskiego. Nie było nikogo innego, kto potrafiłby się wysłowić.

Jednak kołobrzeskie czasy – z perspektywy czasu właściwie idylliczne – się skończyły. Mieszkowskiego zmobilizowano. Dostał polecenie zorganizowania szkoły oficerskiej. Potem został szefem sztabu, w końcu dowódcą marynarki. Czy zastanawiał się nad swoją przyszłością, gdy ruszyły pierwsze polityczne procesy – w tym jego poprzednika, kontradmirała Adama Mohuczego?

Aresztowali go w październikowy poranek 1950 r. Wyszedł z Pazurem, angielskim foksterierem, na spacer. Po paru godzinach Pazur wrócił zdyszany. – Ojca nigdy już nie zobaczyłem – opowiada Mieszkowski.

Do dziś ma żal do siebie, że nie towarzyszył matce, gdy UB przyszedł przeszukać dom. – Ponieważ zapowiedzieli, że nie wolno opuszczać mieszkania, ja postawiłem sobie za sprawę honoru, że ucieknę. Poszedłem do szkoły. To był gest chłopca, który nie chce się zgodzić na terror. Ale jednocześnie zostawiłem matkę samą w obliczu zbrodniarzy, którzy mogli sobie pozwolić na wszystko – opowiada.

Wojskowe książki o okrętach podwodnych, które komandor „odziedziczył" po Niemcach, zabrali jako dowód rzekomych proniemieckich sympatii. Przy radiu znaleźli kartkę z notatką „Dargard – Ostergard". Syn zapisał w ten sposób zwycięstwo Szwedów w wyścigu kolarskim. – Kiedy kazali matce pokwitować ten świstek, powiedziała: „Nie wiedziałam, że panowie interesują się kolarstwem". W odpowiedzi usłyszała: „My się, proszę pani, wszystkim interesujemy" – wspomina Mieszkowski.

W żałobie

Moje pierwsze wspomnienie to mama w żałobie. Tonąca w czerni, bo oprócz ubrań w tym kolorze miała jeszcze welon. Wstydziłam się, że mam taką mamę, która wyróżnia się na ulicy. A jak w domu zmieniała to ubranie na szlafrok, to był tylko płacz – mówi Maria Leśnikowska. Są z mamą bardzo zżyte. – Byłam dla niej oparciem. Niczego z przeżyć mi nie oszczędziła. Czy coś rozumiałam, czy też nie. Ale zwykle rozumiałam, bo jak się musi, to się rozumie. Ciągle żyłam w cieniu śmierci.

Rodzice byli dopiero półtora roku po ślubie, gdy Tadeusza aresztowano. Por. Leśnikowski nie miał co do nowej władzy złudzeń. Pierwszy raz Rosjanie aresztowali go w 1945 r. i posadzili na Zamku w Lublinie. Trzymali go w celi z wodą. Pamiątką po tym „pobycie" były fioletowe, pogryzione przez szczury nogi. Wtedy udało mu się uciec.

– Jak wyszedł z tamtego więzienia, to już wiedział, że nie ma w Polsce czego szukać. Chciał wyjechać. Pomocy szukał jednak u człowieka, który tylko udawał przyjaciela. Tak trafił na Rakowiecką.

O tym, że Tadeusz Leśnikowski został aresztowany, żona dowiedziała się po miesiącu, gdy nie wrócił z delegacji, a do drzwi załomotał UB. Przyszli na rewizję. Nie zabrali niczego oprócz zdjęć. Tuż po wojnie młodemu małżeństwu na dorobku można było zabrać tylko wspomnienia.

Leśnikowskiemu postawiono trzy zarzuty z małego kodeksu karnego: o zamach stanu, szpiegostwo i próbę obalenia siłą ustroju komunistycznego. Apolonia Leśnikowska dostała od niego jeden list. Że kocha i żeby się nie martwiła. Odmówiono jej widzenia z mężem. Wynajęła adwokata, ale ten nic nie wskórał. Pisała o ułaskawienie. Bierut odmówił i wyrok został wykonany. Ale żona nadal nosiła paczki do więzienia. Dopiero po dwóch miesiącach poinformowali ją, że skazany już nie żyje. Oddali obrączkę i sygnet.

Sprawiedliwość socjalistyczna

Ojciec Witolda Mieszkowskiego był drugim po komandorze Zbigniewie Przybyszewskim aresztowanym w sprawie tzw. spisku w wojsku. Witold Mieszkowski pamięta matkę próbującą się czegokolwiek dowiedzieć. Najpierw w dowództwie marynarki, potem u rezydenta sowieckiego. Najprawdopodobniej dopiero ten ostatni poinformował ją, że męża aresztowała Informacja Wojskowa. Wstrzymano wypłacenie pensji, zarekwirowano mieszkanie. Ale żadnej oficjalnej informacji nie było. Przybywało za to aresztowanych. Po jakimś czasie matce pozwolono na dwa widzenia. Komandora Mieszkowskiego zamordowano w mokotowskim więzieniu 16 grudnia 1952 r. – Mama nie powiedziała mi o wykonaniu wyroku. Przypuszczam jednak, że wiedziała – zastanawia się pan Witold.

To ona podsunęła synowi pomysł spotkania z osławionym prokuratorem Zarakowskim. – Przyjechałem do Warszawy w końcu stycznia 1953 r. Od razu poszedłem do gmachu na rogu Szucha i Koszykowej, w którym urzędował. Powiedział do mnie: „Wyrok został wykonany". A pode mną nogi się ugięły. Zarakowski zapytał: „Czy teraz wierzysz w sprawiedliwość socjalistyczną?". Odpowiedziałem: „Nie wierzę i nigdy nie uwierzę". To była jedyna moja z nim rozmowa – opowiada.

Mimo to trzymali się myśli, że Stanisław Mieszkowski żyje. Zwłaszcza po tym, gdy Józef Światło w Wolnej Europie opowiedział, że trzech oficerów marynarki wojennej zostało wywiezionych do Związku Sowieckiego. – To wydało nam się bardzo prawdopodobne, bo karę śmierci utrzymano właśnie na trzech komandorach. Kiedy zaś w momencie rehabilitacji zażądaliśmy protokołu wykonania wyroku, nie było na nim podpisu lekarza. Nie dostaliśmy także żadnych rzeczy ojca – wspomina. Nie było też odpowiedzi na pismo w sprawie ekshumacji. .

1949, 1950, 1951...

Mieszkowski nie pamięta, kiedy wśród rodzin oficerów zamordowanych na Rakowieckiej pojawiła się wieść, że ich bliscy są pochowani na Łączce. Początkowo niektórzy – on również – podchodzili do tych szeptanych informacji sceptycznie.

– Dopiero po pięciu czy sześciu latach – kiedy szedłem, by na Wszystkich Świętych posprzątać groby – z tyłu podszedł do mnie jakiś facet. Zwrócił się do mnie nawet po imieniu: „Dlaczego tutaj chodzisz, kiedy twój ojciec leży na Łączce?". Odwróciłem się i tego faceta już nie było. Do dziś nie wiem, kim był – wspomina. W wersję z wywiezieniem komandora Mieszkowskiego do Rosji rodzina w miarę upływu czasu przestała wierzyć.

Maria Leśnikowska też długo nie mogła się pogodzić z tym, że jej tata nie żyje. Niby wiedziała, że został rozstrzelany. Ale dziecko myśli magicznie. Wydaje mu się, że ojciec musi gdzieś być. – Pamiętam dokładnie, jak go symbolicznie pochowałyśmy – wspomina. Na Łączkę po raz pierwszy poszły w 1958 r. Po rehabilitacji nad panią Leśnikowską zlitowała się sekretarka jednego z dyrektorów departamentu Ministerstwa Sprawiedliwości. Wyszła za nią na korytarz i powiedziała, że po 1948 r. skazani byli chowani na Powązkach, na Łączce. Pojechały więc na Powązki i spotkały grabarza. – Poszedł z mamą i kolejno wskazywał miejsca pochówków według lat. Mówił: „Tu jest 1949, tu 1950, tu 1951"... Mama zapytała: „To gdzie mógł być mój mąż pochowany?". Pan wskazał miejsce. Tam było wysypisko śmieci, kupy, papiery toaletowe. Potem wraz z uczniem przywiozła i postawiła w tym miejscu krzyż.  A po tabliczkę z nazwiskiem do zakładu pogrzebowego wysłała córkę. – Odebrałam ją, przeczytałam imię, nazwisko, świętej pamięci. I zrozumiałam, że mój ojciec nie żyje. Przez całe lata przychodziłyśmy na ten symboliczny grób – mówi Leśnikowska.

Nie miała problemu z dostaniem się na studia prawnicze i dziennikarskie. Choć do dzisiaj zastanawia się, czy to przypadek, że w obydwu komisjach zadano jej to samo pytanie: o stosunek do kary śmierci. – Mówiłam, że jestem przeciwna, bo mój ojciec padł ofiarą zbrodni sądowej – opowiada.

Witolda Mieszkowskiego nie przyjęto na studia na Wybrzeżu. Odrzucono mu ten sam rysunek, który później na Politechnice Warszawskiej został zaakceptowany. – Wiedzieliśmy, mimo działania komisji rehabilitacyjnej, że odwilż to tylko zmiana stanu skupienia – mówi. Przeniósł się zatem do Warszawy i tam podjął studia.

Maria Leśnikowska jako studentka prawa chciała zobaczyć miejsce egzekucji ojca. Zapisała się więc do koła penitencjarnego. – Poprosiłam naczelnika więzienia na Rakowieckiej, który mnie oprowadzał, żeby pokazał mi miejsce kaźni. Wskazał dwa. Piwnicę, która uchodzi teraz za miejsce rozstrzeliwań, i magazyn w podwórzu, który został już rozebrany. Mój ojciec prawdopodobnie zginął w magazynie.

Wiele razy zastanawiała się, skąd człowiek bierze siłę, by wytrzymać fizyczny ból. Ojciec siedział w jednej celi z jej wujkiem, cichociemnym, któremu karę śmierci zamieniono w końcu na dożywocie. On opowiadał o wielogodzinnych stójkach w okratowanym oknie bez szyb, które zimą otwierano i ustawiano w nich na baczność więźniów, a potem przez wiele godzin polewano lodowatą wodą. – Zastanawiałam się wtedy: Boże, czy ja bym to wytrzymała? Nie jestem odporna na fizyczny ból. Bałabym się, że kogoś wsypię, że mogę pęknąć. Kiedy więc już po latach czytałam zeznania ojca, że był bity do nieprzytomności i nikogo nie wydał, myślałam, że to zachowanie na granicy świętości.

Witold Mieszkowski – kiedy po 1989 r. przeczytał już akta sprawy – wyliczył, że jego ojciec w ciągu 26 miesięcy był przesłuchiwany 412 razy. Niektóre z tych przesłuchań trwały po 24 godziny. Śledztwo polegało na uczeniu na pamięć roli według scenariusza, który sobie wymyślił płk NKWD Antoni Skulbaczewski. Komandor nie miał złudzeń, że przeżyje. Sądzili go trzej sędziowie znani z ferowania wyroków śmierci.

Do syna z więzienia wysłał tylko dwa ogólnikowe listy. – Jedna rzecz, którą powtarzam i do której się w życiu zastosowałem, to żebym tak żył, by nigdy nie mieć ani podwładnych, ani zwierzchników – mówi dziś Witold Mieszkowski.

Kiedy Leśnikowska po studiach trafiła do pracy w „Kurierze Polskim", na pierwszym zebraniu zespołu redakcyjnego poznała swego kierownika. – Wacław Gluth -Nowowiejski, przedstawił się. A gdy usłyszał moje nazwisko,  zapytał: „Przepraszam, czy twój tata nazywał się Tadeusz Leśnikowski? Tak. Czy Twój Tata żyje? Nie. No to siedzieliśmy w jednej celi". Wacław Nowowiejski zrelacjonował mi ostatnie godziny ojca przed rozstrzelaniem – mówi Maria Leśnikowska.

Pochowam go na Oksywiu

W 1992 r. Witold Miecznikowski wystąpił o ściganie prokuratora Zarakowskiego. Postępowanie wszczęto, potem się jednak ślimaczyło. Prokuratury cywilna i wojskowa podrzucały je sobie jak kukułcze jajo. W końcu sprawę umorzono. – Wielokrotnie słyszałem, że nie było woli politycznej – tłumaczy Mieszkowski.

Rodzina Marii Leśnikowskiej jako jedna z dwóch miała na Łączce swój symboliczny grób. Teraz musiała więc wyrazić zgodę na ekshumację. – Nie ma już miejsca, w którym zasadziłyśmy modrzewie i przez tyle lat paliłyśmy świece, modliłyśmy się i płakałyśmy – mówi ze smutkiem. – Dla mnie grób ojca znowu się otworzył. Czuję się teraz tak jak przed przeczytaniem jego tabliczki nagrobnej wiele lat temu.