Miasto to gra gier

Sztandarowe dzieło zmarłego niedawno Oscara Niemeyera, czyli wybudowana od podstaw Brasilia, którą współprojektował, jest dziś ostro krytykowana. Miasto uchodzi za nieprzyjazne dla mieszkańców. Dlaczego tak się dzieje?

Czesław Bielecki:

Architektura Brasilii robi duże wrażenie na turystach, ale mieszkańcy jej nie lubią. W 1956 roku ówczesny prezydent kraju Juscelino Kubitschek de Oliveira podjął decyzję o budowie całkiem nowej stolicy. Dla projektujących ją Lucio Costy (urbanisty ) i architekta Oscara Niemeyera było to spełnienie marzeń. Mogli zaprojektować swoje miasto od podstaw, bez żadnych ograniczeń. Dostali wolną rękę i narysowali modernistyczne miasto idealne. Ale nie wszystko poszło zgodnie z planem. Centrum miasta jest teraz w innym miejscu niż w projekcie. Tworzą je osiedla robotników, którzy budowali Brasilię. Projektanci nie przewidzieli, że ci ludzie będą chcieli zostać w mieście. Nie jest to jednak główny problem Brasilii. Okazało się po prostu, że modernistyczne miasto idealne dobrze wygląda na planach, ale nie jest zgodne z organicznym rozwojem, w którym reguła zderza się z przypadkami, które niesie życie.

Renesansowe miasta idealne do dziś uważane są za dobre miejsca do życia. W Polsce mamy chociażby Zamość. Podobnie jest z idealnymi miastami barokowymi, takimi jak na przykład niemieckie Karlsruhe. Dlaczego to, co udawało się kilkaset lat, nie powiodło się w Brasilii?

Pytanie o klęskę projektu Brasilii jest tak naprawdę pytaniem o niepowodzenie całego nurtu modernistycznego w architekturze. Moderniści chcieli urzeczywistnić utopię. Ich hasła były utopijne i próba wcielenia ich w życie zakończyła się tak, jak kończy się każda próba dosłownej realizacji utopii, czyli klęską. W praktyce okazało się, że modernistyczne projekty doprowadziły do uniformizacji budynków oraz rozpadu tradycyjnej przestrzeni miejskiej. Nad chaosem dominują nieliczne budynki – ikony takie jak te projektowane przez Niemeyera w Brasilii. W otoczeniu składającym się z identycznych domów mieszkalnych te błyszczą, ale na tle martwego miasta.

Niemeyer był zaangażowanym komunistą. Jak to wpływało na jego projekty? Czy gdyby miał inne poglądy, to jego projekty wyglądałyby inaczej?

Projekty architektoniczne Niemeyera, podobnie jak projekty wielu innych modernistów, były przesiąknięte ideologią. Niemeyer był komunistą kawiorowym, ale wierzył w to, że można narzucić ludziom pewien porządek społeczny i że można to zrobić również za pomocą architektury oraz urbanistyki. Nowi, lepsi ludzie mieli mieszkać w nowych, lepszych miastach. Ukrytą ideą modernizmu była ta sama myśl, którą głosili marksiści: wolność to zrozumienie konieczności. W praktyce zmierza ona do totalnego podporządkowania wolności jednostki niekontrolowanej przez nikogo władzy.

Czyli to ujednolicenie projektowanych budynków i uniformizacja przestrzeni stanowią problem? Istnieją dziewiętnastowieczne osady fabryczne, w których większość budynków mieszkalnych jest bardzo podobna do siebie, a mimo to do dziś żyje się w nich dobrze. Taki jest na przykład Żyrardów.

Jednorodność to jeszcze nie uniformizacja i monotonia. Harmonizowanie przestrzeni miejskiej przez budowanie z tego samego materiału nie jest problemem. Utrzymanie budynków w tej samej estetyce nie musi być złe. Wręcz przeciwnie, często jest zaletą. W śląskim osiedlu Nikiszowiec kamienice, kościoły i budynki publiczne są wykonane z tej samej cegły. O jakości miejskiej przestrzeni decyduje znacznie więcej czynników. Ważna jest skala budynków, intensywność zabudowy i proporcje przestrzeni prywatnej do publicznej. Zabudowa musi służyć i prywatności, i życiu miejskiemu.

Co zadecydowało o tym, że renesansowe i barokowe miasta idealne do dziś są dobrym miejscem do życia?

Ich projektanci dopuszczali znacznie większą dowolność, niż później robili to moderniści. Bernardo Morando, który na zlecenie kanclerza wielkiego koronnego Jana Zamoyskiego zaprojektował Zamość, rozumiał, że architektura ma tworzyć wnętrze urbanistyczne, ale że w architekturze, która je tworzy, musi toczyć się swobodna gra. Własność niezależnych kamieniczników gwarantowała swobodę działania w ramach przyjętych reguł.

Co to za gra?

Miasto to gra gier. Toczy się na wielu różnych poziomach: społecznym, ekonomicznym, kulturowym, wreszcie estetycznym. Musi ewoluować, dostosowywać się do zmieniających się warunków. W tę grę projektant już nie ingeruje. Jego zadaniem jest jedynie stworzenie odpowiednich ram, żeby gra w miasto mogła się jak najswobodniej toczyć. O regułach życia miejskiego decydują władze miasta. Błąd modernistów polegał na tym, że zabawiali się w demiurgów przestrzeni. Sądzili, że jeśli ustawią bloki w czworokąt, to osiągną efekt żywego placu miejskiego. To nie mogło się udać.

Socrealistyczny plac Konstytucji w Warszawie został stworzony właśnie w taki sposób, a jest dość żywym miejscem nawet mimo to, że na jego środku urządzono parking.

Myli się pan, to miejsce jest świetnym przykładem na moją tezę. Plac Konstytucji rzeczywiście żyje, ale tylko dlatego, że został wszczepiony w kawałek starej Warszawy, w tradycyjne, intensywnie zagospodarowane miasto z usługami i sklepami w parterach. Plac Konstytucji wykorzystuje kontekst otoczenia – tradycyjną tkankę miejską. Bardzo podobny do niego socrealistyczny plac Hallera jest pozbawiony podobnego kontekstu i dlatego pozostał martwym, pustym i smutnym miejscem.