Zachód w genach

Na ile Ukraina jest częścią Zachodu?

Andrij Pawłyszyn:

Ukraina zawsze była związana z Zachodem, choć nie zawsze była jego integralną częścią. Nasza kultura jest tworem syntetycznym. Powstała z połączenia elementów Zachodu, Bizancjum i pogańsko- -muzułmańskiego stepu. O Wielkim Stepie, inaczej Dzikim Polu, zapominać nie wolno, bo to ważna składowa.

Wpływy Wschodu i Zachodu widać w kulturze ukraińskiej jak na dłoni. Dlaczego jednak tak ważny dla ukraińskiej tożsamości jest step?

Zawsze jest tak, że ten „inny", wobec którego próbujemy się pozycjonować, bardzo często staje się częścią nas i już nie możemy bez  niego żyć. Dla Ukrainy tym „innym" był step – najpierw różne ludy koczownicze, potem osiedlający się tam Tatarzy, a w końcu Turcy. Były to ludy innego wyznania i często prowadziliśmy z nimi wojny na tle religijnym. W końcu jednak zaczęliśmy bardzo wiele od nich przejmować: sposoby produkcji, prowadzenia wojny, organizacji społeczeństwa, także ubiór. W ogóle przejęliśmy ze stepu część sposobu życia i wyobrażenia o świecie. Jeśli jednak chodzi o warstwę kulturową, to Ukraina bardzo podobnie przechodziła poszczególne etapy rozwoju do kultury zachodniej. Mieliśmy okres romański, renesans, barok, aż do współczesności. Twórcy kultury ukraińskiej, intelektualiści czy elity zawsze chętnie patrzyli w stronę Zachodu i nie postrzegali siebie jako cywilizacji autonomicznej.

To inaczej niż Rosjanie, którzy uważają, że stanowią odrębny od Zachodu krąg cywilizacyjny.

To zdecydowanie najpoważniejsza różnica między nami a Rosjanami. W naszej kulturze zawsze doszukiwaliśmy się przede wszystkim podobieństw, zbieżności z Europą. Byliśmy w nią po prostu zapatrzeni. Rosjanie czuli, że są samowystarczalni niczym Chińczycy. Bardzo ważnym fenomenem, ze względu na nasze związki z Zachodem, jest Ukraiński Kościół Greckokatolicki. Zwyczajowo nazywany jest on Kościołem unickim, bo powstał po unii brzeskiej z 1596 r. Przypieczętowało to kierunek rozwoju naszej kultury w kierunku Zachodu. Czuliśmy się częścią Zachodu, ale zarazem trzymaliśmy się swojej własnej tożsamości.

A Rzeczpospolita?

No właśnie! Przyjęliśmy od Rzeczypospolitej katolicyzm, ale zachowaliśmy wschodni obrządek. Polacy też byli dla nas tymi „innymi". Dystansowaliśmy się wobec polskości i Zachodu, ale, podobnie jak miało to miejsce ze stepem, przyjmowaliśmy zarazem polski sposób myślenia, koncepcje organizacji społecznej... Dobrze to widać na przykład po współczesnych miastach ukraińskich – w wielu z nich przetrwał układ urbanizacyjny oparty na prawie magdeburskim.

Zachodnia Ukraina wchodziła też w skład stojącego na bardzo wysokim poziomie cywilizacyjnym państwa Habsburgów.

Dlatego też w podejściu do prawa i w ogóle do życia widać spore różnice między wschodem i zachodem Ukrainy, i to mimo że ta „zachodniość" zachodniej Ukrainy została w dużym stopniu zniszczona przez reżim sowiecki. Na zachodzie kraju pozostały tradycje samorządności, walki o swoje prawa czy tradycja indywidualizmu. To właśnie Ukraińcy z zachodu, którzy są mniejszością i stanowią nie więcej niż 10 proc. naszej populacji, często ciągną za sobą resztę Ukrainy. To oni są tą awangardą, która walczy o przyszłość kraju i najbardziej prze do europejskiej kultury.

Wielu badaczy twierdzi, że podział między wschodem i zachodem Ukrainy jest na tyle głęboki, że tak naprawdę nie ma jednej Ukrainy, bo „zachodnia Ukraina to zupełnie inna kultura".

Podobnie można twierdzić, że do dziś w Polsce zachował się podział na trzy dzielnice rozbiorowe  i znalazłyby się za tym argumenty. Ba, gdyby ktoś czuł taką potrzebę, mógłby wykopać głębokie doły na rozbiorowych granicach i podzielić wasz kraj na trzy państwa. Przy odpowiednich argumentach może nawet i wielu Polaków zgodziłoby się na takie rozwiązanie...

Zarówno w Polsce, jak i na Ukrainie historyczna przynależność państwowa poszczególnych części kraju mocno przekłada się na preferencje wyborcze mieszkańców.

I będzie to jeszcze długo miało znaczenie – nawet przez sto czy dwieście lat. Na Ukrainie mamy jednak problemy zupełnie nieznane współczesnej Polsce, związane z kwestiami narodowościowymi i religijnymi. Mamy też więcej wyraźnie odrębnych regionów historycznych. Zachód, który należał do Imperium Habsburgów, potem zaś do II Rzeczypospolitej, Królestwa Rumunii czy Republiki Czechosłowackiej, ma swoje indywidualne oblicze i długo przebywał w rdzennej Europie. Centrum Ukrainy ma zapisaną w genach I Rzeczpospolitą – to też widać po mentalności i wyborach politycznych. Aż po sam Kijów, ludzie chętnie wspierają różne inicjatywy Ukraińców z zachodu.

Jest też Ukraina północna, o której w Polsce mało się wspomina.

Czyli Czernihowszczyzna i Połtawszczyzna. To właśnie z tych terenów pochodzi język ukraiński. Istniały oczywiście różne dialekty naszego języka, ale kiedy tworzono język literacki, za jego podstawę wzięto nie dialekt lwowski czy stanisławowski, ale właśnie połtawski. I jest też oczywiście szeroko pojęty „ukraiński wschód", gdzie Ukraińcy przenikają się z Rosjanami. Już od wieków społeczności mieszają się tam i krzyżują w sposób najzupełniej naturalny. Ale są też takie tereny jak Donbas czy Krym, gdzie Rosjanie przybyli jak do Ameryki i jako emigranci stworzyli zupełnie nowy świat kulturowy, praktycznie niezależny od rdzennej kultury rosyjskiej.

Czy Rosjanie też byli dla Ukraińców „innymi"?

Wobec Rosjan oczywiście także istniał pewien dystans, ale nigdy nie był on duży. Łączyło nas prawosławie. To skomplikowana relacja, bo państwo carskie przez stulecia tłumiło ukraińskość, odbierało nam język i kulturę, nie dawało możliwości rozwoju, także osobistego. Wbrew temu wszystkiemu wobec Rosjan nasz dystans kulturowy i tak był najmniejszy. „Inność" Rosjan Ukraińcy zaczynają dostrzegać dopiero dzisiaj. Choć skala tego jest trudna do ocenienia, bo po prostu nie da się tego w żaden sposób wymierzyć.

Ukraińscy socjolodzy na pewno prowadzą jakieś badania postaw społecznych.

Niestety bardzo często wyniki takich badań socjologicznych są z góry zaplanowane. Sposób zadawania pytań i same pytania często determinują odpowiedzi. Warto jednak zwrócić uwagę na to, że młodzi Ukraińcy mają zupełnie inny stosunek do wielu spraw społecznych niż ludzie starszej generacji. Młodzi czują się częścią globalnej wioski, wielkiego świata. To ma większy wpływ na ich wybory i zachowanie niż tysiącletnia spuścizna narodu. Dlatego, choć Ukraina to przynajmniej cztery–pięć dużych subregionów, które różnią się od siebie cywilizacyjnie, da się to wszystko połączyć. We współczesnym świecie ludzie kierują się wartościami, a nie sztywno postrzeganą spuścizną.

Rozumiem, że młodzi Ukraińcy poznają świat, czują się obywatelami globu, ale co to ma wspólnego z ukraińską obywatelskością?

W ten sposób młodzi przezwyciężają międzyregionalne podziały. Rozumieją, że to w Europie jest ich przyszłość, są możliwości rozwoju i silne bodźce cywilizacyjne, które mogą im dać lepsze rozwiązania prawne i konstrukcje dotyczące rozwoju gospodarki, nauki i technologii.

Chce pan powiedzieć, że młodzi ludzie z Doniecka czy Charkowa chcą być w Unii Europejskiej i należeć do rdzenia zachodniego świata tak samo jak ludzie z Kijowa czy ze Lwowa?

To dla mnie zupełnie oczywiste. Zresztą to dotyczy także ludzi w średnim wieku. Obawy przed integracją europejską mają jedynie ludzie starszej generacji, którzy przeżyli wiele różnych kryzysów w ciągu swego życia i mają w głowie sowiecką spuściznę, z którą niełatwo im się rozstać.