Ziemia i wolność

Jest pan autorem coraz głośniejszej pracy „Ukraińcy i Polacy na Naddnieprzu, Wołyniu i w Galicji Wschodniej w XIX i pierwszej połowie XX wieku". Dlaczego właściwie pan ją napisał?

Bohdan Hud' ?historyk:

Jeszcze pod koniec lat 90. Jerzy Lubach, reżyser filmu „Trudne braterstwo", polecił mi napisać wprowadzenie do tematu: dlaczego się nie powiodło Piłsudskiemu i Petlurze w roku 1920? Dlaczego chłopi prawo- brzeżnej Ukrainy nie wsparli wyprawy kijowskiej? Później natrafiłem na prace francuskiego historyka Daniela Beauvois. Zrozumiałem, że to, co on pisze, daje odpowiedzi na wiele pytań. Także na to, dlaczego Piłsudskiemu i Petlurze się nie udało.

Bardzo zainteresowała mnie też teza prof. Beauvois, że okropna rzeź wołyńska ma bardzo głębokie korzenie historyczne. Postanowiłem ją sprawdzić. Beauvois jednak badał cały trójkąt: Ukraińcy, Polacy, Rosjanie. Doprowadził swe badania do początku XX wieku. Zająłem się więc relacjami między Ukraińcami a Polakami, czyli chłopami a ziemianami. Doprowadziłem to do połowy XX wieku. Okazało się, że chłopi odegrali decydującą rolę we wszystkich konfliktach ukraińsko-polskich od podziału Rzeczypospolitej do zakończenia II wojny światowej. Starałem się pracować w sposób nieco inny niż Beauvois, ?sięgając przeważnie do źródeł polskich. Potwierdzają one to, co znajdujemy w dokumentach rosyjskich, że ucisk pańszczyźniany na wsi był po prostu straszny.

W czym dola chłopa ukraińskiego była gorsza niż polskiego?

Chodzi między innymi o skalę eksploatacji. W imperium rosyjskim procent chłopów pańszczyźnianych był relatywnie niewysoki, stanowił 14,6 procent. Na całej Ukrainie chłopów pańszczyźnianych było około 60 procent, na Prawobrzeżu zaś ponad 80 procent. Znam też z relacji jednego z polskich historyków opinię żony powstańca styczniowego, która podążyła za mężem na Syberię. Ze zdumieniem napisała, że dola chłopów rosyjskich wydała się jej lepsza niż chłopa ruskiego na Ukrainie prawobrzeżnej. Może stąd brała się ta wrogość chłopa ukraińskiego do pana polskiego?

To pan aż w XIX w. szuka korzeni rzezi wołyńskiej z połowy XX w.?

Żeby dotrzeć do korzeni tego, co się stało, trzeba wyjść poza granice XX wieku. O ile podczas powstania listopadowego wiejska ludność ukraińska jedynie przyglądała się z nieufnością walce rewolucjonistów szlacheckich, o tyle w roku 1863 w tłumieniu powstania Polaków na Ukrainie prawobrzeżnej chłopi ukraińscy mieli znaczny udział. W latach 1905–1907 znowu płonęły majątki Polaków, którzy na Prawo- brzeżu nadal stanowili większość posiadaczy ziemskich. A w okresie 1917–1918 doszło już do totalnej zagłady „ziemiańskiej arkadii" ?na terenach guberni podolskiej, kijowskiej i wschodniej części wołyńskiej. Tak zakończył się pierwszy etap likwidacji społeczności polskiej na prawobrzeżnej Ukrainie. Drugi nastąpił w okresie II wojny światowej. Należy podkreślić, że to, co się działo w latach 1943–1944, w ogromnym stopniu przypominało lata 1917–1918. Z tą różnicą, że w okresie 1917–1918 niszczono przeważnie gniazda, a w latach 1943–1944 i gniazda, i pisklęta, żeby nie było wracać i dokąd, i komu.

Jakie były tego przyczyny?

Najpierw tradycyjna żądza ziemi ze strony chłopów. Ale też specyfika Wołynia, który do I wojny światowej wchodził w skład imperium rosyjskiego. Sytuacja była tu bardzo skomplikowana. Prawie całe chłopstwo ukraińskie należało wtedy do tzw. czarnej sotni – Sojuza Russkogo Naroda, ponieważ jej hasłem było wypędzenie Żydów i Polaków z Wołynia i przekazanie ich ziem chłopom. W okresie międzywojennym decydujący wpływ na chłopów wołyńskich miała Komunistyczna Partia Zachodniej Ukrainy. To komuniści rzucili w latach 30. hasło eksterminacji Polaków, a w roku 1939 zorganizowali większość wystąpień antypolskich na Wołyniu.

Inna rzecz, że czytając prace polskich autorów, można dojść do wniosku, że na Wołyniu nie było nic poza bezbronną ludnością polską i UPA. Nie było partyzantki sowieckiej ani Niemców: to UPA przychodzi z Galicji i likwiduje dziesiątki tysięcy Polaków.

A nie było tak?

Co prawda żołnierzy UPA z pewnością inspirowało to, co się działo na Wołyniu. Ta partyzantka wykorzystała też taktykę bolszewicką z 1917 roku. W roku 1943 Kłym Sawur, jak kiedyś bolszewicy, podpisał dekret o ziemi, stworzył komitety ziemskie, które rozdały chłopstwu świadectwa nadziału ziemi należącej kiedyś do kolonistów, obszarników czy ziemian polskich. I otrzymał wsparcie chłopów wołyńskich. Ale sami nacjonaliści ukraińscy narzekali, że chłopi przyjmują ich ideologię w sposób bardzo uproszczony. Chcą niepodległej Ukrainy, ale traktują ją jako kawał ziemi, lekarza bliżej wsi i buty na nogach swojego dziecka.

Ale skąd ta wrogość do wszystkiego, co polskie?

Polska i Polacy kojarzyli się chłopom ukraińskim z dawnymi panami – Lachami, którzy rozmawiali po polsku, chodzili do kościoła. Ciekawe, że w XIX w. na Ukrainie prawobrzeżnej słowo Lach straciło swoje narodowe znaczenie. Oznaczało pan. Lachami nazywano wszystkich przedstawicieli elit ziemiańskich. Niezależnie od tego, czy ten ktoś był Polakiem, Litwinem, Rusinem.

Dlaczego to na Wołyniu doszło do takiej tragedii?

Jedna z przyczyn to psychologia chłopa wołyńskiego. O tym pisał jeszcze Józef Ignacy Kraszewski: ten chłop jest łagodny i spokojny, ale do pewnej granicy. Potwierdza to też Zofia Kossak-?-Szczucka. Konstanty Srokowski w raporcie napisanym na początku lat 20. ostrzegał, że wyjątkowe uświadomienie klasowe chłopa wołyńskiego, przy nieżyczliwej polityce narodowościowej II Rzeczypospolitej, doprowadzi do strasznej eksplozji. Na Wołyniu Zachodnim powstania prosowieckie wybuchały do 1932 r. Również polityka osadnictwa i kolonizacji stwarzała atmosferę niechęci chłopów wołyńskich do wszystkiego, co polskie. Na ich antypolską postawę ogromny wpływ miał wreszcie koniec lat 30. i polityka „rewindykacji", polegająca między innymi  na niszczeniu cerkwi prawosławnych. Jak wspominał profesor Tadeusz Chrzanowski, jego ojciec krzyczał, że przez to „nas tu Rusini wyrżną, że tego nam nigdy nie zapomną!". Maria Dąbrowska zaś pisała, że Polska zapłaci za tę politykę straszną cenę.

A jak to się ma do prowadzonej na Wołyniu proukraińskiej polityki wojewody Henryka Józewskiego?

Józewski prowadził tę politykę jedynie od początku lat 30. do 1935 r., do śmierci marszałka Piłsudskiego. Rzeczywistość pokazała, że do pojednania nie doszło, a władze po 1935 r. zmarnowały wszystko, co udało się zrobić Józewskiemu. Ostatnie lata II RP pozostały w pamięci miejscowych chłopów jako czas ucisku i prześladowań, m.in. Cerkwi prawosławnej. Są informacje, że w latach II wojny światowej niektórzy księża prawosławni błogosławili noże, siekiery, widły, a niektórzy osobiście brali udział w niszczeniu Polaków. Jak w miasteczku Czartorysk, gdzie księża prawosławni dokonali egzekucji 17 Polaków. Te wydarzenia noszą więc też znamiona wojny religijnej.

Pan w książce mówi o konflikcie społeczno-etnicznym.

Na Ukrainie prawobrzeżnej w XIX wieku podziały etniczne były tożsame ze społecznymi, bo chłopi byli, jak podkreślał Jasienica, Rusinami, a ziemiaństwo prawie całkowicie polskie. Był to więc konflikt społeczno-etniczny. W okresie międzywojennym polityka agrarna II RP stała się faktycznie polityką narodowościową. Chodziło o kolonizowanie Kresów polską ludnością chłopską, żeby to ona decydowała o losach tych ziem, a nie miejscowa ludność ruska. Dla Ukraińców było to nie do przyjęcia. Oczywiście, później chłopi nawet przyjaźnili się z tymi osadnikami. Była pozornie zgoda, ale jednak doszło do strasznych rzeczy w latach 1943–1944. Pisze o tym były komendant Okręgu AK Zdołbunów, kpt. Wincenty Romanowski. Że bez powszechnego wsparcia chłopów UPA nigdy nie dokonałaby tego, czego chciała dokonać – procesu depolonizacji Wołynia. I co ciekawe, w 1944 roku w jednej z ulotek AK wydarzenia na Wołyniu porównuje z „rabacją" 1846 roku w Galicji Zachodniej. Nie pisano by tak, gdyby chłopi nie brali tak czynnego udziału w tych strasznych wydarzeniach. Dlatego tragedię wołyńską można też określić jako wojnę chłopską.

Jak tutaj mieści się inspiracja nacjonalistyczna?

Nacjonaliści kontynuowali to, co przed I wojną światową robiła czarna sotnia i komuniści w okresie międzywojennym, czyli realizowali hasła eksterminacji Polaków, Lachy za San, Polaków wypędzić etc. By przeciągnąć na swoją stronę chłopstwo, wykorzystano to, o czym już mówiłem: pożądanie ziemi. Ale należy dodać, że sporadyczne morderstwa sąsiedzkie miały miejsce jeszcze na przełomie lat 1942–1943. Zabijano sąsiadów z powodów majątkowych, zabijano leśników, przedstawicieli polskiej administracji gospodarstw rolniczych, które na miejsce niektórych folwarków zorganizowali Niemcy. Wincenty Romanowski pisze, że kiedy miały miejsce pierwsze mordy na Polakach, to mordercy nacierali twarze sadzami bądź robili prowizoryczne maski z papieru, żeby ich nie poznano. Co wskazuje, że robiła to nie UPA, ale wczorajsi „dobrzy sąsiedzi".

A skąd to okrucieństwo?

Jeszcze w XIX w. urzędnicy rosyjscy podkreślali, że chłopi są podatni i ulegli tylko do pewnych granic, a później stają się stadem dzikich koni, których powstrzymanie jest niemożliwe. Iwan Bunin pisał, że przed I wojną światową chłopi rosyjscy dla rozrywki potrafili obedrzeć żywego byka ze skóry. Jewhen Czykałenko, ziemianin ukraiński, wspominał, że w dwu wsiach, gdzie miał swe posiadłości, na 250 gospodarzy znalazł tylko pięć osób z przyzwoitą reputacją. Pozostali to byli złodzieje, pijacy i mordercy. Według niego było to skutkiem panowania Polaków i Rosjan, którzy nie pracowali z chłopstwem, trzymali je w ciemnocie – w odróżnieniu od Litwy, gdzie ziemiaństwo zbliżyło się do chłopów. Dlatego w latach 1905–1907 i 1917–1918 nie było tam tak strasznych rozruchów jak na Prawobrzeżu.

Ale czy skupienie się tylko na czynnikach chłopskim i głodu ziemi nie jest zbyt wąskie?

Owszem, w latach 1939–1945 swoją rolę odegrały czynniki społeczny, religijny i narodowy. Zrobiła się z tego piekielna mieszanka, która wyzwoliła w wielu ludziach straszną nienawiść. Ja uwypuklam czynnik społeczny. W przedostatnim rozdziale analizuję zaś też wydarzenia o charakterze religijnym – niszczenie cerkwi prawosławnych na Wołyniu. Piszę też o wpływach komunistycznych i nacjonalistycznych. Co ciekawe, nacjonaliści wykorzystywali społeczne hasła komunistów. A ci hasła nacjonalistyczne. Wszystko sprowadzało się jednak do jednego wniosku. Komuniści twierdzili: by zdobyć ziemię, trzeba usunąć Polaków; nacjonaliści zaś: chcesz zdobyć państwo ukraińskie, trzeba usunąć Polaków. Cerkiew prawosławna też była nastawiona antypolsko. Czyli wrogość wobec Polaków wychodziła i ze strony komunistów, i nacjonalistów, i kleru prawosławnego. Dla porównania, UPA nie powiodło się na wschodnim Wołyniu na terenach, które przed wojną należały do Związku Radzieckiego. Nie było tu żadnych antypolskich wystąpień, choć UPA próbowała je tam zainspirować.