Bestialstwo i przebaczenie

Kilka tygodni temu, jeszcze przed obaleniem Wiktora Janukowycza, spotkanie Klubu Ronina poświęcono najnowszej książce ks. Tadeusza Isakowicza-Zaleskiego „Personalnik subiektywny". To rodzaj alfabetu, w którym znany krakowski kapłan opisuje osoby, z którymi zetknął się w swoim bogatym w wydarzenia życiu. Nic kontrowersyjnego.

Miałem przyjemność prowadzić to spotkanie. Wiedziałem, że dyskusja będzie stonowana, póki nie pojawi się temat ukraiński. Miałem rację. Temat nieuchronnie wypłynął, wywołany przez kogoś z publiczności. W ciągu kilkunastu minut wcześniej nieco ospała debata zmieniła się w gorący, skrajnie emocjonalny spór.

Część widowni obstawała przy stanowisku, że racje strategiczne każą chwilowo odłożyć na bok kwestię ludobójstwa na Kresach i obecności ukraińskich nacjonalistów wśród aktywistów na Majdanie. Część wzięła stronę ks. Isakowicza-Zaleskiego, który stanowczo i ostro deprecjonował nie tylko nacjonalistyczne organizacje, ale cały ruch ukraińskiego protestu, za punkt wyjścia przyjąwszy fatalne dziedzictwo OUN-UPA.

Niedługo później konflikt wokół podejścia Ukraińców do własnej przeszłości stał się powodem zerwania przez duszpasterza Ormian współpracy z „Gazetą Polską Codziennie", a następnie „Gazetą Polską". Dla obu stron różnica zdań w sprawie wydarzeń na Ukrainie okazała się nie do pokonania.

Na poziomie osobistego spojrzenia trudno się dziwić ks. Isakowiczowi-Zaleskiemu. Chyba każdemu, w czyj życiorys kresowe ludobójstwo zostało w jakiś sposób wplecione, niełatwo spojrzeć na dzisiejsze relacje polsko-ukraińskie całkowicie na zimno, przez geopolityczną lunetę. A nawet jeżeli tragedia z lat 40. nie dotknęła nikogo z naszych bliskich, będziemy mieli problem, aby spojrzeć na nią z dystansu, natknąwszy się na relacje świadków.

Już suche opisy metod uśmiercania Polaków, jakie w czasie kresowej masakry stosowali członkowie UPA, często zwykli Ukraińcy, a bywało, że sąsiedzi lub nawet krewni mordowanych, są jak wzięte z horroru. Nie sposób sobie wyobrazić, jak zwyczajni ludzie mogli być do tego zdolni. Gdy te fakty zostają ujęte w literacką formę, jak uczynił to Stanisław Srokowski w „Strachu", przygniatają. To gorsze niż horror – bo autentyczne, bo przydarzyło się prawdziwym ludziom, a niektórzy sprawcy być może nadal żyją.

Srokowski jest kresowym survivorem – by sięgnąć po termin używany zwykle dla opisu Żydów ocalałych z Holokaustu. Gdy w latach 40. Ukraińcy wyrzynali w pień polskie wsie, miał siedem, osiem lat i mieszkał w Hnilczach w dawnym województwie tarnopolskim. Bestialstwa działy się niedaleko, relacjonowali je cudem ocaleni, czego świadkiem bywał mały Staś. Większość opowiadań umieszczonych w „Strachu" ma taką właśnie formę: opowieści snutej przez świadków, którzy odwiedzają dom bohatera. W trakcie tych spotkań wielokrotnie przewija się pytanie, stawiane przez dorosłych: czy warto o tych bestialstwach mówić? I zawsze pada ta sama odpowiedź: warto, a nawet trzeba, żeby pamięć nie zginęła. Nie może zginąć.

Tę misję przypominania Srokowski (autor wielu powieści o innej tematyce, a także poeta i publicysta) konsekwentnie podejmuje. Jego wcześniejsza książka „Nienawiść" była pierwszym hołdem złożonym ofiarom kresowego ludobójstwa.

Jest jedno pytanie, które musi dręczyć każdego, kto zna temat ludobójstwa na Wołyniu: jak to było możliwe? Jak można było w krótkim czasie wzbudzić w ludziach tak nieogarnialną nienawiść, żeby dała impuls do skrajnego barbarzyństwa?

Jakąś część odpowiedzi w historiach ze „Strachu" odnajdziemy. Może w opowieści o ukraińskim chłopie Bąku, który zabił własnego syna, nim ten zdołał zabić swoją matkę – Polkę. Może w opowiadaniu o Ukraińcach z rodzinnej wsi bohatera, którzy nie chcieli Polaków mordować i zapłacili za to wysoką cenę.

Jak się zatem zachować dzisiaj, gdy Ukraińcy walczą o swoją tożsamość i państwowość? Srokowski nie daje nam odpowiedzi wprost. Książkę kończy „Wyznanie rezuna" – bodaj najbardziej osobista relacja ze spotkania po latach z jednym z morderców.

„Znowu długo mi się przypatrywał, a potem cicho, zdławionym głosem, wydusił: – Poda mi pan teraz rękę, pan Srokowski?

A ja zobaczyłem, jak ciotka Elza patrzy na mnie z głębi czasu.

Jej duże, smutne oczy przyglądały mi się w milczeniu.

Wielka gorąca fala powietrza uderzyła w moją głowę.

Odwróciłem się i bez słowa odszedłem.

Odchodziłem powoli i jakby niepewnie.