Lars von Trier: fragment smutnej biografii

To było słynne lato idealistów. Rok 1968. Na Zachodzie rewolucja młodzieżowa przeżywała swoje apogeum – wraz z muzyką bigbitową, ideologią dzieci kwiatów i modą na długie włosy. Wszelkie autorytety miały wkrótce upaść. W Paryżu studenci zajęli uniwersytet, w kolejnych miastach organizowano demonstracje przeciwko wojnie w Wietnamie, a w Czechosłowacji ludzie wystąpili przeciwko dyktaturze proletariatu. W tym samym roku trzej astronauci ze statku Apollo 8 jako pierwsi na świecie opuścili pole grawitacyjne Ziemi i wyszli na orbitę Księżyca. Jeden z nich, Jim Lovell, wyciągnął kciuk tak, że zasłonił nim całą kulę ziemską; zrozumiał wtedy, jak niewiele znaczymy, skoro wszystko, co dotąd znał, mogło się zmieścić pod jego palcem.

Gdzieś tam, za kciukiem Jima Lovella, biegał w kowbojskiej kurtce, z włosami obciętymi na pazia i głową pełną marzeń mały chłopiec o wątłej budowie ciała, który nazywał się Lars Trier. Miał dwanaście lat, kiedy przeczytał w gazecie ogłoszenie, że szukają odtwórcy głównej roli w duńsko-szwedzkim serialu telewizyjnym pt. „Hemmelig sommer" („Lato pełne tajemnic") w reżyserii Thomasa Windinga. Dostał tę rolę. Dzięki temu miał kilka tygodni wolnego od znienawidzonej szkoły, ale największym szczęściem była możliwość obserwowania prawdziwej ekipy filmowej w trakcie pracy i podziwiania sprzętu filmowego, o którym do tej pory mógł tylko śnić po nocach lub czytać w książkach.

Mały Lars Trier już od kilku lat kręcił własne filmy, rysunkowe i animowane. Jak powiedział w wywiadzie dla gazety „Aktuelt", nie wiedział jeszcze, czy interesuje go zawód aktora,, gdy telewizja duńska zaczęła emitować „Lato pełne tajemnic". „Ale na pewno chcę mieć coś wspólnego z filmem" – przewidywał jużwówczas.

Lars nie musiał przechodzić młodzieńczego buntu. Jego rodzice załatwili to za niego. W domu Trierów w Lyngby autorytety usunęły się na dalszy plan do tego stopnia, że Lars sam odpowiadał za własne wychowanie. W dużym budynku z czerwonej cegły stojącym przy ulicy Islandsvej 24 to starsze pokolenie przeżywało młodzieńczy bunt, a Lars był jego owocem. Próba stworzenia wolnej jednostki przyniosła niepożądane efekty uboczne. Możliwość samodzielnego decydowania o wszystkim bynajmniej nie uczyniła z małego Larsa wolnego człowieka. Raczej go przeraziła. Okazało się, że liberalne wychowanie można też odbierać jako rodzaj niekontrolowanego upadku.

Lars von Trier to pod wieloma względami dziecko 1968 roku. Głęboko zakorzeniony w ówczesnym progresywnym i humanistycznym poglądzie na życie, był jedną z pierwszych ofiar tamtej atmosfery. Może właśnie dlatego później znalazł się wśród tych, którzy jako pierwsi zbuntowali się przeciwko tolerancyjnej dyktaturze humanizmu. Ubrany na czarno, ogolony na łyso, twórca awangardy, który odrzucił wszystkie hasła pedagogiczne, a w zamian upodobał sobie estetykę dnia sądu ostatecznego, stare mundury nazistowskie i sztukę mającą za zadanie nie naprawę świata, lecz wyłącznie bycie sztuką.

Matka: Jugosławia to raj na ziemi

Inger Host, matka Larsa von Triera, była idealistką. Tak więc nie jest to przypadek, że w kilku filmach jej syna pojawia się żarliwa intelektualistka, która wyrusza w świat z zamiarem ocalenia go lub naprawienia – by koniec końców stać się przyczyną jego zagłady.

– Zasadniczo to właśnie o tym opowiadają moje filmy – stwierdza Lars von Trier. – O ludziach, którzy kierują się pewnymi zasadami i próbują wprowadzać je w życie, a w końcu i tak wszystko diabli biorą.

Inger Host była najstarsza z trojga rodzeństwa w rodzinie zamożnego urzędnika na Frederiksbergu. Jej matka zmarła wcześnie, a stosunki z ojcem nie układały się najlepiej. Pewnego dnia, gdy Inger miała szesnaście lat, ojciec w napadzie furii zniszczył wszystkie jej płyty z muzyką Kurta Weilla. Po tym zdarzeniu wyprowadziła się z domu. Przez kilka lat była związana z architektem Vagnem Kaastrupem, który, podobnie jak ona, był komunistą. Oboje obracali się w kręgu lewicowo-liberalnych intelektualistów, takich jak pisarze Hans Scherfig i Hans Kirk czy poeta Otto Gelsted.

Inger Host nie potrafiła zrozumieć, że można wyznawać inne poglądy niż ona. Wkładała wiele wysiłku w to, by wytłumaczyć innym, jak rzeczy mają się naprawdę. Musiała się powtarzać. I robiła to bardzo chętnie. Jej popisowym numerem były peany wygłaszane na cześć Jugosławii, którą odwiedziła w młodości.

– Jugosławia była rajem na ziemi – mówi Lars von Trier. – Stale to powtarzała. Pojechała tam z oficjalną delegacją. Było to dla niej najszczęśliwsze miejsce na świecie, ponieważ po ulicach biegały małe pstrokate świnki. To taki symbol wolności. Rano trzeba było pić śliwowicę, bo pomagała na żołądek. Słowo śliwowica brzmiało tak pięknie – opowiada reżyser, który ze wstydu aż zaciskał pięści, gdy słyszał, jak matka po raz kolejny wygłasza mowę pochwalną na cześć Jugosławii.

– Ojciec nigdy nie wprawiał mnie w zakłopotanie. Kiedy przechodziłem okres dojrzewania, to matka niekiedy zachowywała się tak, że się jej wstydziłem, jak wielu ludzi w tym wieku. Może też dlatego, że byliśmy do siebie bardzo podobni. Tak jak ona miewałem stany lękowe i podobnie przeżywałem różne rzeczy.

Architekt Vagn Kaastrup zbudował tajne przejście dla matki Larsa, która w czasie okupacji wstąpiła do ruchu oporu. Tak więc, kiedy w 1943 roku do jej drzwi zapukało gestapo, mogła uciec do mieszkania piętro wyżej. Dalsza droga ucieczki prowadziła do Szwecji, gdzie Inger Host spotkała Ulfa Triera, za którego później wyszła za mąż. Prawdopodobnie dlatego, że architekt tymczasem znalazł sobie mniej neurotyczną kobietę.

Inger Host, absolwentka ekonomii politycznej, była zaangażowaną aktywistką, która po wojnie brała udział w przekształcaniu nieludzkich instytucji dla osób upośledzonych umysłowo w nowoczesne placówki. Był to czas wiary w to, że świat w końcu zmienia się na lepsze, czas szczęśliwy i radosny, przede wszystkim w skrajnie lewicowych kręgach, w jakich się obracała.

– Wojna się skończyła, wrócili do domu i znowu we wszystko uwierzyli – mówi Lars von Trier. – I oczywiście pieprzyli się jak szaleńcy, z kim popadnie.

Lars był owocem prawdziwej miłości, ale nie miłości między Inger Host a Ulfem Trierem, lecz owocem fascynacji matki jej przełożonym z Ministerstwa Spraw Socjalnych, z którym to mężczyzną miała kilkuletni romans. Dopiero na łożu śmierci wyjawiła Larsowi, że jego biologicznym ojcem jest niejaki Fritz Michael Hartmann, który w swojej rodzinie miał wielu utalentowanych muzyków, ale najwyraźniej nie odwzajemniał miłości Inger, bo romans zakończył się wraz z ciążą. Sam Lars von Trier uważa, że być może utracona miłość matki do architekta, a następnie przełożonego z ministerstwa, znalazła ujście w podziwie, jakim przez całe życie darzyła architektów, oraz w głębokiej wierze w umiejętności syna.

– Urodziła mnie nie dlatego, że pragnęła mieć więcej dzieci, ale dlatego, że chciała mieć dziecko właśnie z nim, z Hartmannem. Oczywiście liczyła na to, że zdoła go przy sobie zatrzymać. Napisała do niego: „Jestem bardzo rozczarowana twoim brakiem miłości rodzicielskiej do dziecka". Znalazłem ten list – opowiada reżyser.

Nie-rodzina

Matkę i syna łączyła niemal symbiotyczna więź. Oboje mieli trudności z uświadomieniem sobie, że są dwiema odrębnymi osobami. Inger Host doszukiwała się w chłopcu talentu muzycznego odziedziczonego po rodzinie Hartmannów, do której należeli m.in. kompozytorzy Niels Viggo Bentzon i Johan Ernst Hartmann, autor muzyki do hymnu „Kong Christian stod ved hojen mast" (Król Christian stał przy wysokim maszcie).

– Któregoś dnia matka kupiła mi małe organy. Grałem też przez pewien czas w zespole, lecz niczego nie osiągnąłem. A wszystko dlatego, że miała nadzieję, że odziedziczyłem odpowiednie geny. Z tego samego powodu, rzecz jasna, chodziłem na lekcje fortepianu.

Brat Inger, Borge Host, kręcił filmy dokumentalne, potem pomagał młodemu Larsowi w jego eksperymentach. Siostra matki, Kirsten, była bardziej krzepką kobietą. Wszyscy troje reprezentowali typ buntownika, jednak każde na swój sposób i w zdecydowanie innych sprawach. W jednym tylko wydawali się zgodni: nieustannie ze sobą walczyli.

– Cholernie się między sobą kłócili – mówi Lars von Trier.

Rzadko jednak o ważne sprawy życiowe. O drobiazgi – jak najbardziej.

– W tej rodzinie przez cały czas się o czymś dyskutowało. Moja matka i Borge, każde pewne swych racji, wykłócali się najzacieklej. I to o rzeczy mało istotne, na przykład o to, czym się lepiej ścina trawę – kosiarką bębnową czy rotacyjną. Po czym oboje w te pędy ruszali przez cały dom w poszukiwaniu któregoś numeru czasopisma „Tank" („Pomyśl"), żeby porównać oba typy kosiarek.

Matka Larsa sięgała też do starej encyklopedii Salmonsena. Wtedy wujek Borge przynosił niemiecki leksykon, na którym opierał się Salmonsen. Był bardziej precyzyjny.

– I tak to się ciągnęło – wspomina Lars. – Aż w którymś momencie rozstawali się wściekli, a to oznaczało koniec wizyty i musieliśmy wracać do domu.

Rodzina Hostów była „nie-rodziną", mówi Lars von Trier. Tak naprawdę zdał sobie z tego sprawę dopiero później, kiedy ożenił się po raz drugi i wszedł do rodziny, którą nazywa „tak-rodziną".

– Rodzina Bente to ludzie bardzo przyjaźni. Gdy siedzą razem przy stole, mówią: „Jakie to pyszne. To po prostu najsmaczniejsza potrawa, jaką kiedykolwiek jadłem". I wszyscy są tego samego zdania. Kiedy się spotykają z moją rodziną, to na pytanie: „Jak smakuje?", słychać odpowiedź... – w tym momencie Lars von Trier chichocze i zmienia ton głosu na przedrzeźniający: – „Hm... nie znam tego dania, ale mogę sobie wyobrazić, że byłoby lepsze, gdyby..." W mojej rodzinie wszystko zawsze zaczyna się od „nie". Najlepiej byłoby bowiem, gdyby rozmowa przerodziła się w jakąś dyskusję. Mówiąc „tak", powoduje się, że dalsza rozmowa nie ma już żadnego sensu.

Może właśnie stąd bierze się przesadna uczciwość reżysera. W każdym razie kiedy coś przyjdzie mu do głowy, Trier nie jest w stanie zatrzymać tego dla siebie.

– Jeżeli o czymś myślę – mówi – to czuję, że mam również prawo to powiedzieć. Bo to jest dla mnie coś oczywistego, więc oczywiście należy o tym mówić. Właściwie to mam wręcz święty obowiązek o tym mówić.

Połączenie przesadnej uczciwości i nie-rodziny z wyniesioną z domu rodzinnego iście maniakalną skłonnością do dyskusji może mieć przykre konsekwencje. Jak wtedy, gdy w wywiadzie dla dziennika „Berlingske Tidende" uraził swego kolegę Thomasa Vinterberga. Z tego, że tematem rozmowy była ich przyjaźń, zdał sobie sprawę dopiero w trakcie wywiadu i natychmiast zakwestionował, jakoby rzeczywiście byli przyjaciółmi.

– W takich sytuacjach zachowuję się jak wariat. Ktoś powiedział coś, co nie było prawdą. Chciałem o tym porozmawiać. Co więcej, oczekiwałem od Vinterberga, że włączy się do dyskusji.

Nowoczesne wychowanie

Nazwisko Trier pochodzi od nazwy miasta w południowo-zachodnich Niemczech, które Salomon i Ethel Trierowie opuścili w XVIII wieku, by się osiedlić w Kopenhadze, gdzie Salomon założył sklep, poza tym zajmował się też wyrobem świec. Ulf Trier, w połowie Żyd, był człowiekiem bardziej zrównoważonym od swej żony, lecz nie mniej pryncypialnym. Ojciec Ulfa Triera był członkiem parlamentu z ramienia partii socjaldemokratycznej; sam Ulf też był socjaldemokratą i zdeklarowanym ateistą, który spokojnie, acz konsekwentnie, dawał wyraz swej niechęci do ugrupowań społecznych, z którymi się nie zgadzał – jak podczas corocznej wyprawy do Teatru Królewskiego w Dniu Niepełnosprawnych, na którą zabrał ze sobą Larsa. Gdy na widownię wszedł król, wszyscy zgromadzeni powstali. Wszyscy, z wyjątkiem Triera i jego syna, którzy siedzieli na swoich miejscach w loży, choć momentami ojciec musiał siłą przytrzymywać syna na miejscu. Lars von Trier, już jako człowiek dorosły i znany reżyser, przyjął Krzyż Kawalerski Orderu Dannebroga, za który podziękował królowej w liście podpisanym „Rycerz Lars", by kilka lat później odesłać odznaczenie wraz ze słowami „Dziękuję za wypożyczenie". Tym razem podpisał jako „Obywatel Lars". Bo, jak sam mówi, przychodzi taki moment, że trzeba ponieść konsekwencje bycia republikaninem.

Gdy Lars był jeszcze całkiem małym republikaninem, w domu rodzinnym zatrudniano gosposię, panią Andreę, która gotowała, sprzątała i dbała o to, by zawsze ktoś był w domu. Lars nie chodził do przedszkola. Z rodzinnych opowieści wynika, że początkowo nie było miejsca w przedszkolu w Brede, a gdy w końcu ktoś stamtąd zadzwonił, Lars osobiście odebrał telefon i oznajmił, że „sprawa już jest nieaktualna".