Język rosyjski poznałem w łagrze

[b]Rz: Ze wspomnień „Europejczyk z Łodzi” wynika, że jako tłumacz debiutował pan w łagrze, i to w dosyć niezwykłych okolicznościach.[/b]

Rosyjskiego nauczyłem się w łagrze. Łaknąłem strawy duchowej, gazet, literatury pięknej, a przy okazji mogłem być pożyteczny. Schwytano dwudziestoletniego jeńca z dwoma metrami skradzionego materiału. Miałem mu przetłumaczyć, że za kradzież własności sowieckiej grozi kara 25 lat więzienia. Chłopak płakał i przysięgał, że nigdy więcej. Poprosiłem go, aby pozwolił mi wyjaśnić wszystko porucznikowi, on sam natomiast niech się w ogóle nie odzywa, bo mogłoby to być źle zrozumiane. Porucznik zapytał: „Co on powiedział?”. Szybko musiałem znaleźć okoliczności łagodzące: „Za trzy tygodnie rozpoczynają się uroczyste obchody rocznicy rewolucji październikowej, toteż brygada postanowiła udekorować drzwi wejściowe czerwoną flagą. Ten materiał był przeznaczony właśnie na nią”.

Oficer osłupiał i odpowiedział z zachwytem: „Wot mołodiec!”. Gniew i groźby ustąpiły miejsca pochwałom.

[b]Do sowieckiej niewoli trafił pan spod Stalingradu.[/b]

Bitwa pod Stalingradem – jedyna, w której brałem udział, ale za to od początku do końca – stanowi kluczowe doświadczenie mojej młodości. To traumatyczne przeżycie niewątpliwie wywarło olbrzymi wpływ na moją osobowość i sposób postrzegania świata.

[b]Czy to prawda, że walczący zawarli rozejm z okazji... świąt Bożego Narodzenia?[/b]

Wspominam dzień Bożego Narodzenia na moim odcinku frontu. Mówię o tym, co powiedział nam odwiedzający nas w tym dniu w okopach pastor. Nie wiem, czy był to rozejm między dowództwami armii czy tylko jednego frontu. Nigdy potem nie miałem ochoty na badania historyczne całej bitwy – mnie moje przeżycia wystarczyły.

[b]Jako jeden z niewielu spośród niemal stu tysięcy niemieckich jeńców spod Stalingradu przeżył pan piekło sowieckiej niewoli.[/b]

Cudem, ale także dzięki skromnym potrzebom mojej konstrukcji fizycznej i żelaznej woli przeżycia. To dotyczy pierwszych dwóch lat w lazaretach i łagrach dla rekonwalescentów (tyfus plamisty, malaria, puchlina wodna i jeszcze tuzin mi dotąd nieznanych pojęć). Po dwóch latach zostałem przeniesiony do „normalnych” łagrów, z normalnymi zajęciami (robota na dworcach, budowa dróg żelaznych, kołchozy, kamieniołomy, fabryki). Gdzie była potrzeba, tam nas, podzielonych na brygady, „komandirowano”. W ciągu ostatnich lat byłem godzinami zwalniany od pracy fizycznej, bo grałem na kilku instrumentach, organizowałem wieczorami teatr, koncerty, nauczyłem się rosyjskiego i tłumaczyłem poetów klasyki rosyjskiej: Michaiła Lermontowa, Aleksandra Puszkina, Siergieja Jesienina i animowałem wieczory literackie. Rosjanie bardzo lubią teatr, muzykę, śpiew i poezję i ze swego rodzaju – ukrytą albo jawną – sympatią traktowali „jeńców – artystów”.

[b]Niemieccy jeńcy byli przez Sowietów bardzo cenieni…[/b]

... z uwagi na ich pracowitość. Zadaniem łagrów, w których przebywałem, była odbudowa domów, fabryk, kanału Wołga – Don, linii kolejowych, szos. Usiłowano wykorzystywać specjalistów w mundurach feldgrau – w cywilu inżynierów, agronomów, architektów, rozmaitych rzemieślników – dla odbudowy infrastruktury zniszczonej w wyniku działań wojennych. Kreml pragnął zdyskontować tę fachową i bezpłatną siłę roboczą do końca. Końcem okazał się grudzień 1949 roku, kiedy i ja doczekałem się „repatriacji”. Przypuszczałem, że te masowe transporty „domoj” zostały uruchomione pod wpływem zachodnich aliantów i Czerwonego Krzyża. Mimo wszystko duża część „wojennoplennych”, którym podczas przesłuchań dowiedziono popełnienie przestępstw wojennych lub przynależność do jednostek obciążonych takimi przestępstwami, zatrzymywano jeszcze na kilka lat w łagrach i na robotach. Aż do głośnej „wyzwoleńczej akcji” kanclerza Konrada Adenauera w latach 1955 – 1956.

[b]Mógł pan wcześniej opuścić łagier, podając się za Polaka.[/b]

Oczywiście, ale do jakiej Polski miałbym wracać? Do sowieckiej? Matka zmarła w roku 1942, ojca zabito trzy lata później, a w naszym łódzkim lokum zamieszkali obcy ludzie. Nie miałem rodzeństwa, bliższej rodziny nie znałem, więc do kogo tu wracać? Najbliższą osobą była narzeczona, też łodzianka z urodzenia, lecz ona opuściła Polskę i mieszkała już w Weimarze. Jej adres stał się dla mnie jedyny i właściwy.

[b]Dla pańskich rodziców Łódź stała się u progu XX wieku ziemią obiecaną.[/b]

Ucieczka młodożeńców z małego miasteczka, a właściwie dużej wsi, do wielkiego, prosperującego miasta – gwarantującego pracę i perspektywy na przyszłość – dawała nadzieję na awans społeczny.

[b]Dlaczego matka rozmawiała z panem po niemiecku, a ojciec po polsku?[/b]

Każda matka rozmawia ze swoim dzieckiem w języku, który zna najlepiej. W przypadku mojej mamy był to niemiecki. Natomiast ojciec rozmawiał ze mną najczęściej po polsku – w języku swojego otoczenia, miejsca pracy i zawodowego awansu.

[b]Ukończył pan polskie gimnazjum.[/b]

Ponieważ rodzice bardzo się w Łodzi zadomowili, posłali mnie do polskiego gimnazjum. Po jego ukończeniu zamierzałem studiować w Warszawie teatrologię w Państwowym Instytucie Sztuki Teatralnej. Jeślibym zrealizował te plany, zapewne w życiu towarzyszyłaby mi Melpomena i byłbym obywatelem Polski.

[b]Ostatnie wakacje spędził pan z łopatą w dłoni.[/b]

W latach 30. – jeśli dobrze pamiętam – organizowano obowiązkową służbę pracy dla maturzystów, którzy zamierzali studiować. Podlegaliśmy przymusowi trzymiesięcznej pracy fizycznej w hufcach junackich. Mnie powołano w czerwcu 1939 roku do grupy budującej bunkry i umocnienia w okolicach Łomży.

[b]1 września 1939 roku pański hufiec pracy rozpoczął ucieczkę na wschód…[/b]

Uciekaliśmy przed oddziałami niemieckimi atakującymi od strony granicy Prus Wschodnich w kierunku rzeki Bug, a następnie Lwowa. Mało pamiętam, bo byliśmy głodni, przemęczeni, półprzytomni, a ja – na domiar złego – zachorowałem na żółtaczkę.

[b]Ostatecznie dotarł pan do Lwowa zajętego już przez Armię Czerwoną.[/b]

Na placach w centrum miasta politrucy, otoczeni grupkami ciekawskich, wygłaszali agitki, oświecając słuchaczy na temat zalet bolszewizmu, kultury i moralności w ojczyźnie proletariatu. Ciągnęło mnie do domu. Po kilkunastu dniach wraz z kilkoma poznanymi przypadkowo rówieśnikami postanowiliśmy przedostać się przez zieloną granicę do niemieckiej strefy okupacyjnej, gdzie – jak sądziliśmy – groziło nam mniejsze niebezpieczeństwo. I gdzieś w połowie października wyruszyliśmy pieszo na zachód. Do Łodzi wróciłem na początku grudnia, bo po drodze zaniemogłem i wylądowałem w zamojskim szpitalu.

[b]Wraz z rodzicami został pan uznany za volksdeutscha.[/b]

Nic nie pomogły wyjaśnienia ojca, że rodzina jeszcze nigdy nie żyła w Rzeszy. Wprawdzie pod względem wiary i tradycji była niemiecka, ale jej przynależność państwowa się zmieniała: Czechy, Szwabia, Austria, Prusy, Rosja, Polska. Królowie, cesarze, carowie, prezydenci – wszystko to powodowało, że przynależność państwowa wydawała się czymś drugorzędnym.

[b]Wkrótce o Karla Dedeciusa upomniał się Wehrmacht.[/b]

Lekarza z komisji wojskowej zdziwiła zarówno moja twarda wymowa, jak i powierzchowność: śniada cera, ciemne, długie włosy, po cygańsku krzaczaste, zrośnięte nad nasadą nosa czarne, szerokie brwi. Szybko zakończył pomiary czaszki. Z jego diagnozy zostały mi w uszach dwa słowa: „rasa alpejska”. Brzmiało to lekceważąco.

[b]Trafił pan do 8. Pułku Grenadierów 3. Dywizji Piechoty, początkowo do orkiestry wojskowej, lecz jednostkę skierowano na front wschodni…[/b]

Miłosierdzie pamięci wyrzuciło z mojej głowy najstraszniejsze sceny. I chwała Bogu, bo inaczej nie dałoby się żyć. Człowiek musiałby się załamać pod ich brzemieniem: codziennie setki zwłok dookoła, walające się wszędzie strzępy ciał... Po sześciu miesiącach wojna skończyła się dla mnie pod Stalingradem.

[b]W 1949 roku znalazł się pan w NRD, skąd po czterech latach wraz z żoną, jej bratem i dzieckiem zbiegł pan do Berlina Zachodniego. Nie było jeszcze muru dzielącego miasto, więc ucieczka przez żelazną kurtynę metrem była chyba popularna?[/b]